توحید ذاتی (کلام)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توحید به معنای یگانگی و یکتایی
خداوند است.
توحید ذاتی یعنی اینکه ذات
خداوند یکتاست و یکتایی ذات دو معنا دارد:
ذاتی که در هستی خود واجب الوجود و بی‌نیاز از
علت است فقط
خداوند است. بنابراین همه ذوات و موجودات نیازمند و معلول‌اند؛ پس
ذات خداوند در بی نیازی از علت بی‌همتا و
شریک است.
این قسم از
توحید با استفاده از برهان صدیقین چنین اثبات می‌شود که: وجود دارای مرتبه‌ای است که کامل‌تر از آن
امکان ندارد؛ یعنی دارای
کمال بی‌نهایت است و چنین موجودی قابل تعدد نیست. نتیجه آنکه
خدای متعال قابل تعدد نیست.
مقدمه اول این
برهان در واقع همان نتیجه
برهان صدیقین است؛ چراکه از برهان مزبور این نتیجه به دست می‌آید که سلسله مراتب وجود باید منتهی به مرتبه‌ای شود که عالی‌ترین و کامل‌ترین است و هیچ ضعف و نقصی در آن راه ندارد؛ یعنی دارای
کمال نامتناهی است.
حال اگر فرض شود چنین موجودی تعدد داشته باشد، لازم می‌آید که هر کدام از آنها فاقد کمالات واقعی دیگری باشد؛ یعنی کمالات هر یک محدود و متناهی باشد؛ در صورتی که بنا بر مقدمه اول کمالات واجب الوجود نامتناهی است.
ذات
خداوند مرکب از اجزا نیست و هیچ‌گونه
کثرت و تعدد در درون ذات الهی راه ندارد که این معنا از توحید ذاتی در کتب متکلمین به‌عنوان بساطت ذاتی الهی و نفی ترکیب آمده است.
دلیل بساطت و
نفی ترکیب ذات
خداوند آن است که اگر
خداوند مرکب باشد، بنا بر اصل کلی نیاز هر موجود مرکبی به اجزای خود
خداوند نیز به اجزای خود نیازمند خواهد بود و این نیاز و افتقار با
وجوب وجود او سازگار نیست.
امام خمینی در بیان توحید ذاتی و معنای آن، دو مرحله را بررسی کرده است:
۱- توحید احدی: امام خمینی بساطت ذات را همان نفی
مطلق ترکیب از
خداوند می‌داند و بر این باور است که اقسام ترکیب در ذات
خداوند راه ندارد چه ترکیب عقلی و چه خارجی زیرا حق‌تعالی
ماهیت ندارد و نفی ماهیت از
خداوند مستلزم نفی جنس و فصل از اوست. و نفی
جنس و
فصل نیز مستلزم نفی ماده و صورت خارجی است از طرفی
خداوند از وجود و عدم ترکیب نیافته است،
بلکه ذات
خداوند ازهرجهت بسیط است و هیچ‌گونه ترکیبی در او راه ندارد.
امام خمینی در تاکید بساطت ذات حق‌تعالی با استناد به سوره اخلاص، واژه احد را وصف چیزی می‌داند که در ذهن و خارج کثرت نمی‌پذیرد، و ازاین‌رو مراد از احدیت
خداوند آن است که ذات الهی از هرگونه ترکیبی مبراست و برهان بر این مطلب همان صرف الوجود و
هویت مطلقه است؛ زیرا اگر صرف الوجود، احدی الذات نباشد، لازم می‌آید که از صرافت خود بیرون رود و از ذاتیت خود جدا شود.
۲- توحید واحدی: بنا بر نظر امام خمینی مراد از توحید واحدی به معنای اثبات آن است که
خداوند یکتاست و نظیر و همتایی برای ممتنع است. ایشان با استناد به آیه
(لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ) و
(لَمۡ یَکُن لَّهُۥ کُفُوًا اَحَدُۢ) بر این باور است که
خداوند ذاتی بی‌مانند است و کسی همپایه و نظیر او نیست پس حق‌تعالی شریک و مثلی ندارد.
امام خمینی در بیان توحید واحدی از صرف الوجود بودن حق‌تعالی بهره برده است؛ زیرا صرف هرچیزی تعدد بردار نیست و حق‌تعالی نیز واحد و فاقد هرگونه تعدد و تکثر است و از این رو همتا و مثلی ندارد.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اقسام توحید»، عنوان توحید ذاتی. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
