توبه (دانشنامه‌حج)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
توبه در
لغت به معنای بازگشت و در اصطلاح، پشیمانی از
گناه و عزم بر ترک آن است و در علومی چون
تفسیر،
حدیث،
فقه،
عرفان،
اخلاق و
کلام به کار می‌رود. علمای اسلام توبه از هر گناهی را
واجب فوری و موجب
رضایت و
محبت خداوند می‌دانند. توبه در مراسم
حج در کنار
خانه خدا و خصوصا در
روز عرفه مورد تاکید
اسلام است.
«توبه» مصدر از ریشه «ت ـ و ـ ب»
به معنای بازگشتن و یا اسم مصدر به معنای بازگشت است.
در منابع دینی، آن را به معنای بازگشتن به سوی
خدا،
پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن آورده‌اند
که در برابر مفهوم «
اصرار بر گناه» به کار می‌رود.
ریشه‌های «ص ـ ر ـ ف»
و «ه ـو ـ د»
نیز به معنای توبه و بازگشت است. نیز «اوبه»،
«
استغفار»،
«
انابه»،
«اعتذار»
و «
ندامت»
معنایی نزدیک به توبه دارند یا مرحله‌ای از توبه و یا از اهداف آن به شمار می‌آیند. برای نمونه، «استغفار» هدف از توبه
و «انابه» مرتبه کامل آن و شامل
تضرع و ابتهال
است.
در دستگاه هدایتگرانه خداوند که بر پایه بازگرداندن انسان‌ها از گناه و
گمراهی بنیان نهاده شده، توبه شیوه‌ای برای دستیابی به این هدف است و به همین رو، در ادیان توحیدی جایگاه و آیین‌هایی ویژه دارد.
در فرهنگ اسلامی، بر اهمیت توبه تاکید شده و این موضوع دستمایه علومی چون تفسیر،
حدیث،
فقه،
عرفان، اخلاق
و کلام
بوده است.
واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن ۸۷ بار و نیز دیگر واژگان هم‌معنا و مرتبط با آن مانند «استغفار» و «انابه» در
آیات فراوان
قرآن کریم به کار رفته‌اند. آیاتی نیز در موضوع توبه تفسیر شده‌اند، همچون: «اللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ...»
که در آن، بیرون آمدن از تاریکی‌ها، به درآمدن از تاریکی گناهان به سوی نور توبه و بخشایش خداوند تفسیر شده است.
در قرآن
؛
توبه گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است. در حالت نخست، به معنای پذیرش توبه بندگان است
و بیشتر با حرف جرّ «علی» به‌کار می‌رود.
در دیگر حالت، به معنای توبه کردن بندگان است.
این هر دو معنا در آیه «ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیتوبوُا»
به کار رفته‌اند.
در
روایات و سخنان عالمان، به جنبه‌های گوناگون توبه پرداخته شده است. برای نمونه، گزاردن
حقوق خداوند و مردم، وادار کردن
نفس به
طاعت و
عبادت خداوند، چشاندن سختی آن در برابر شیرینی‌هایی که از
معصیت خدا چشیده شده، و ذوب کردن آنچه بر اثر گناه بر بدن روییده با اندوه و پشیمانی از گناهان گذشته را از شرایط پذیرش یا کمال توبه دانسته‌اند.
دانشوران اخلاق، توبه را برآیند آگاهی از زیان گناه و حجاب میان بنده و خدای خویش، پشیمانی و تصمیم بر ترک آن در حال و آینده، و قصد جبران گذشته دانسته‌اند.
برخی نیز توبه را تنها بر پشیمانی اطلاق کرده و دیگر عناصر یاد شده را مقدمه یا نتیجه
و یا از شرایط قبول یا کمال آن دانسته‌اند.
آنان شرایط توبه از گناهان را برشمرده و گاه آن را در باره یکایک گناهان به تفصیل یاد کرده‌اند.
توبه‌پذیری خداوند از دیدگاه
اشاعره که
حسن و قبح عقلی کارها را نمی‌پذیرند، تنها امری نقلی و از باب تفضل خداوند است.
در برابر،
معتزله که حسن و قبح عقلی را می‌پذیرند، از دیدگاه عقلی، پذیرش توبه را بر خداوند واجب می‌شمرند.
اما برخی به پشتوانه آیه «فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا
»و ناسازگاری آن با وجوب توبه‌پذیری خداوند، قبول توبه را تفضل خداوند و در عین‌حال، امری حتمی می‌شمرند.
در آیاتی از قرآن کریم،
مؤمنان به توبه فراخوانده شده‌اند. برای نمونه:آیه ۱۷-۱۸
سوره نساء ؛آیه ۳ و ۹۰
سوره هود آیه ۳۱
سوره نور گاه از آنان خواسته شده «
توبه نصوح» کنند
که در منابع روایی
و تفسیری
تبیین‌هایی متفاوت ولی نزدیک به هم یافته است. وجه جمع این تبیین‌ها «توبه‌ای بدون بازگشت به گناه»
است، در روایتی از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) این توبه به شیر دوشیده شده از پستان تشبیه گشته که بازگشتش به آن محال است.
در برخی
آیات قرآن و پاره‌ای روایات
نیز بر خشنودی خدا از توبه‌کاران تاکید شده است. آیاتی از قرآن
و روایات
و به پیروی از آن دو، دانشوران اخلاق
توبه بی‌درنگ پس از گناه را لازم دانسته‌اند. در روایات، سنگدلی و سلب توفیق در بازگشت به سوی خدا، از پیامدهای سهل‌ا‌نگاری در توبه شمرده شده
و تاکید گشته که توبه هنگام
احتضار پذیرفته نمی‌شود.
در فرهنگ اسلامی، شهر
مکه و سفر
حج ارتباطی ویژه با موضوع توبه یافته‌اند. شماری از مفسران درخواست
ابراهیم و
اسماعیل (علیهماالسلام) از خداوند در پی ساختن
کعبه برای آگاه شدن از مناسک خویش و پذیرش توبه خود را به پایه‌گذاری سنت توبه در موقف مکه برای رهایی از گناهان و توبه‌خواهی
انسان تفسیر کرده‌اند.
برخی نیز دستور قرآن برای فرار به سوی خدا
را به گریز از گناهان به سوی حج خانه خدا تفسیر کرده
و توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند.
در روایاتی، برای
بیت المعمور و کعبه عنوان «توبه» به کار رفته است.
این کاربرد شاید از آن‌رو است که آن مکان نخستین و مهم‌ترین جایگاه برای بازگشت
آدم (علیه‌السلام) و فرزندان وی به سوی خدا بوده است. برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه
و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده
و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند.
از این‌رو، توبه و
ردّ مظالم را از آداب پیش از سفر حج شمرده‌اند.
توبه به مکان، هنگام و حالتی خاص محدود نیست و پس از هر گناهی بی‌درنگ واجب است. با این‌حال، به توبه در پاره‌ای مکان‌های مکه و
مدینه و هنگام حج به‌طور ویژه تاکید شده است
۱.
میقات، نقطه آغاز جدا شدن از جلوه‌های دنیوی است و توبه خالص به منزله شرط گام نهادن در سیر به سوی خداوند دانسته شده که حج‌گزار لبیک‌گویان به سوی خداوندگار خویش رهسپار می‌شود.
۲.
مسجدالحرام و به‌طور ویژه کنار کعبه، بر پایه روایات، جایگاه توبه آدم بوده است.
۳. در پایان هر
شوط از
طواف پس از
استلام حجرالاسود، در برخی ادعیه، بر درخواست از خداوند برای پذیرش توبه و مصونیت‌بخشی از گناه برای حج‌گزار تا پایان عمرش تاکید شده است.
۴.
حطیم (بین
حجرالاسود و
درِ کعبه) مکان پذیرش توبه آدم (علیه‌السلام) دانسته شده
و آورده‌اند که سبب نام‌گذاری آن، فروریختن و پاک شدن گناه بندگان در آن‌جا است.
۵. در برخی دعاها به توبه کنار
رکن یمانی و عزم جدی برای بازنگشتن به گناهان ظاهری و باطنی تاکید شده است. از درون کعبه دری با نام
باب التوبه در سمت این رکن قرار گرفته که به بام کعبه راه دارد.
در برخی روایات، این باب از
درهای بهشت شمرده شده که
جبرئیل برای استلام‌کننده آن، از
خداوند آمرزش می‌خواهد.
۶. «ملتزم» جایی است که بر پایه برخی روایات، آدم (علیه‌السلام) به دستور جبرئیل در آن‌جا به گناه خویش اعتراف و توبه کرد.
امام صادق (علیه‌السلام) نیز در آن‌جا از خداوند توبه خواست و بیان فرمود که خداوند توبه بندگان را در آن مکان می‌پذیرد.
از این‌رو، تاکید شده که حج‌گزاران پس از پایان شوط هفتم، در آن‌جا به گناه خویش اعتراف کنند و از خداوند بسیار آمرزش بخواهند.
۷.
مستجار (بخشی از دیوار پشت خانه کعبه نزدیک رکن یمانی)
که به آن متعوذ و مستجاب گفته‌اند. این مکان، پناهگاه و جایگاه پذیرش توبه و استجابت دعا و به گفته برخی، مکان پذیرفته شدن توبه آدم است.
۸. در سعی میان
صفا و مروه.
۹. در
عرفات و
روز عرفه که بر پایه روایات
شیعیان و
سنی، عصر آن روز هنگام بخشایش حتمی گناهکاران است.
بر پایه روایاتی نیز توبه آدم پس از
وقوف در عرفات پذیرفته شد.
پاره‌ای روایات، وجه نام‌گذاری عرفات را اعتراف به گناه و ضرورت توبه در آن‌جا دانسته‌اند.
در روایات و ادعیه عرفه، بر توبه در عرفات بسیار تاکید شده
و سیره بزرگان دین مانند
امام سجاد (علیه‌السلام) نیز گویای اهمیت آن است.
۱۰. در
وادی محسر میان
مزدلفه و
منا، بر پایه برخی روایات، توبه
سنت پیامبر دانسته و بر آن تاکید شده است.
۱۱. پس از انجام
طواف نساء و پایان مناسک حج که بر پایه برخی روایات، توبه آدم پس از آن پذیرفته شد.
۱۲. کنار
باب الحنّاطین که گویند روبه‌روی
رکن شامی قرار داشته
و نیز روبه‌روی کعبه که در پاره‌ای ادعیه بدان سفارش شده است.
۱۳. پس از
طواف وداع و پیش از بیرون آمدن از مکه روبه‌روی قبله و به موازات
رکن حجرالاسود.
۱۴.
مسجد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) که در روایات و ادعیه
زیارت رسول خدا، بر استغفار و توبه از گناهان در آن‌جا و کنار قبر ایشان تاکید شده است.
۱۵.
استوانه توبه از
ستون‌های مسجدالنبی، سومین
ستون از سوی قبله، دومین از سوی
ضریح پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و چهارمین از سوی
منبر ایشان که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در آن‌جا نمازهای مستحب و گاه
اعتکاف به جا می‌آورده‌اند.
توبه
ابولبابه در کنار این
ستون در پی گناه مشورت دادن به
یهودیان بنی‌قریظه و پرهیز دادن آنان از پذیرفتن حکم رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و پذیرش توبه وی با نزول آیه «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحًا وَ آخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللهُ اَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»
سبب گشته این
ستون بدین نام شهرت یابد و به محلی برای توبه از گناهان تبدیل شود.
۱۶. کنار قبرهای امامان معصوم: در
بقیع و پس از زیارت ایشان.
افزون بر جای‌های یاد شده، برخی تلبیه‌های مستحب نیز دربردارنده مضمون توبه هستند.
همچنین توبه نمودن و جاری کردن الفاظ آن را در بازگشت از حج یا
عمره که بر پایه روایتی
سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بوده است،
مستحب شمرده‌اند.
توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای احکام فقهی نیز بوده است. به سخن فقیهان، بر
مرتد واجب است که حج به‌جای آورد؛ خواه پیش از ارتداد
مستطیع شده باشد و خواه پس از آن.
اگر مرتد از گناه
کفر توبه کند، چنان‌که پیش از توبه مستطیع بوده باشد، گزاردن حج بر او واجب است؛ خواه استطاعتش پس از توبه باقی مانده و خواه از میان رفته باشد.
نیز هرگاه فرد در حال مسلمانی حج گزارده و سپس مرتد شده باشد، پس از توبه، اعاده حج بر او واجب نیست.
چندین گزارش نشان می‌دهند که مسلمانان در دوره‌های گوناگون به استغفار و توبه کنار خانه خدا و
قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اهتمام ورزیده‌اند. برای نمونه، بر پایه برخی گزارش‌ها، در پی
قحطی و
خشکسالی در مکه، حاکمان مکه مردم را به
روزه،
نماز، استغفار و توبه تشویق می‌کردند.
نیز نوشیدن از
آب زمزم به نیت توبه، سیره
مؤمنان خوانده شده است.
بر پایه چند گزارش، افراد با در دست گرفتن
پرده کعبه، از خداوند درخواست آمرزش و توبه می‌کردند.
برخی گزارش‌ها نیز گویای آمدن شماری از مردم نزد
حرم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و آمرزش‌خواهی و توبه آنان است.
۱. اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م ۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
۲. احیاء علوم الدین: غزالی (م ۵۰۵ق)، بیروت، دار الکتب العربی.
۳. اخبار مکه: ازرقی (م ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
۴. ارشاد القلوب: حسن بن محمد دیلمی (م ۸۴۱ق)، قم، رضی، ۱۴۱۵ق.
۵. الاعتصام: شاطبی (م ۷۹۰ق)، به کوشش محمد رشیدرضا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۶. الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن۳ق)، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
۷. اقبال الاعمال: ابن طاوس (م ۶۶۴ق)، به کوشش قیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
۸. الامالی: الصدوق (م ۳۸۱ق)، قم، بعثت، ۱۴۱۷ق.
۹. بحار الانوار: مجلسی (م ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
۱۰. البحر المحیط: ابوحیان اندلسی (م ۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۱۱. بغیة الطلب فی تاریخ حلب: عمر بن احمد ابن عدیم (م ۶۶۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.
۱۲. تاج العروس: زبیدی (م ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
۱۳. التاریخ القویم: محمدطاهر کردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
۱۴. تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): طبری (م ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
۱۵. التبیان: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۱۶. تحریر الوسیله: امام خمینی (م ۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
۱۷. التحفة السنیه: سید عبدالله جزائری (م ۱۱۸۰ق).
۱۸. التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
۱۹. تذکرة الفقهاء: علامة حلی (م ۷۲۶ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
۲۰. تسنیم: جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
۲۱. تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم): محیی الدین بن عربی (م ۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
۲۲. تفسیر العیاشی: عیاشی (م ۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
۲۳. تفسیر القمی: قمی (م ۳۰۷ق)، به کوشش جزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۲۴. التفسیر الکبیر: فخر رازی (م ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
۲۵. تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): قرطبی (م ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
۲۶. تلخیص الحبیر: ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ق)، دار الفکر.
۲۷. تهذیب الاحکام: طوسی (م ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
۲۸. جامع البیان: طبری (م ۳۱۰ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
۲۹. جامع السعادات: محمدمهدی نراقی (م ۱۲۰۹ق)، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان.
۳۰. جامع المقاصد: کرکی (م ۹۴۰ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۱ق.
۳۱. جوامع الجامع: طبرسی (م ۵۴۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
۳۲. جواهر الکلام: نجفی (م ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۳۳. چهل حدیث: امام خمینی (م ۱۳۶۸ش)، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۷۶ش.
۳۴. الخصال: صدوق (م ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
۳۵. الدر المنثور: سیوطی (م ۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
۳۶. الدروس الشرعیه: شهید اول (م ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
۳۷. دعائم الاسلام: نعمان مغربی (م ۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
۳۸. رسائل المرتضی: سید مرتضی (م ۴۳۶ق)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، ۱۴۰۵ق.
۳۹. روضة المتقین: محمدتقی مجلسی (م ۱۰۷۰ق)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ق.
۴۰. روضة الواعظین: فتال نیشابوری (م ۵۰۸ق)، به کوشش سید محمدمهدی، قم، رضی.
۴۱. السرائر: ابن ادریس (م ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
۴۲. سنن ابی‌داود: سجستانی (م ۲۷۵ق)، به کوشش سعید لحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
۴۳. السنن الکبری: بیهقی (م ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۴. شرح اصول الخمسه: عبدالجبار اسدآبادی (م ۴۱۵ق)، به کوشش حسین بن هاشم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
۴۵. شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
۴۶. شعب الایمان: بیهقی (م ۴۵۸ق)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
۴۷. الصحاح: جوهری (م ۳۹۳ق)، به کوشش عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
۴۸. صحیح مسلم: مسلم (م ۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
۴۹. صحیفه سجادیه: علی بن الحسین (علیه‌السّلام) (م ۹۵ق)، به کوشش ابطحی، قم، امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، ۱۴۱۱ق.
۵۰. علل الشرائع: صدوق (م ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
۵۱. عمدة القاری: عینی (م ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۵۲. العین: خلیل (م ۱۷۵ق)، به کوشش مخزومی و سامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
۵۳. غنیة النزوع: ابن زهرة حلبی (م ۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۷ق.
۵۴. الفتاوی الکبری: ابن تیمیه (م ۷۲۸ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
۵۵. فتح الباری: ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
۵۶. فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد رافعی (م ۶۲۳ق)، دار الفکر.
۵۷. القواعد الفقهیه: سید محمدحسن بجنوردی، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ق.
۵۸. الکافی فی الفقه: ابوالصلاح حلبی (م ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۳ق.
۵۹. الکافی: کلینی (م ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
۶۰. الکلیات: ابوالبقاء ایوب کفوی (م ۱۰۹۴ق)، به کوشش عدنان درویش و مصری، بیروت، الرساله، ۱۴۱۹ق.
۶۱. کامل الزیارات: ابن قولویه قمی (م ۳۶۸ق)، به کوشش قیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
۶۲. کتاب مقدس: ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
۶۳. کشف المراد: علامة حلی (م ۷۲۶ق)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
۶۴. کنز الدقائق: مشهدی (م ۱۱۲۵ق)، به کوشش عراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
۶۵. لسان العرب: ابن منظور (م ۷۱۱ق)، قم، ادب حوزه، ۱۴۰۵ق.
۶۶. مجمع البحرین: طریحی (م ۱۰۸۵ق)، به کوشش حسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق.
۶۷. مجمع البیان: طبرسی (م ۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
۶۸. المجموع شرح المهذب: نووی (م ۶۷۶ق)، دار الفکر.
۶۹. مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی: سلمی (م ۴۱۲ق)، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
۷۰. مجموعه ورام: ورام بن ابی‌فراس، قم، مکتبة الفقیه.
۷۱. المحاسن: ابن خالد برقی (م ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
۷۲. المحجة البیضاء: فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.
۷۳. المزار: شهید اول (م ۷۸۶ق)، قم، مؤسسة امام مهدی، ۱۴۱۰ق.
۷۴. مستدرک الوسائل: نوری (م ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق.
۷۵. مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ق)، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
۷۶. مسند احمد: احمد بن حنبل (م ۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
۷۷. مصباح الشریعه: منسوب به امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) (م ۱۴۸ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۰ق.
۷۸. مصباح المتهجد: طوسی (م ۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
۷۹. المصباح: کفعمی (م ۹۰۵ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
۸۰. المغنی فی ابواب التوحید و العدل: عبدالجبار اسدآبادی (م ۴۱۵ق)، به کوشش جورج قنواتی، قاهره، الدار المصریه، ۱۹۶۵م.
۸۱. المغنی: عبدالله بن قدامه (م ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
۸۲. مفاتیح الاعجاز: محمد لاهیجی (م ۹۱۲ق)، تهران، خالقی، ۱۳۷۱ش.
۸۳. مفرحة الانام فی تاسیس بیت الله الحرام: زین العابدین حسینی کاشانی (م. قرن۱۱ق)، به کوشش عمار عبودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
۸۴. مفردات: راغب (م ۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
۸۵. مقالات الاسلامیین: ابوالحسن اشعری (م ۳۲۴ق)، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
۸۶. المقنع: صدوق (م ۳۸۱ق)، قم، مؤسسة امام هادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۵ق.
۸۷. مناسک حج: سید گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۴ق.
۸۸. من لا یحضره الفقیه: صدوق (م ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
۸۹. الموطّا: مالک بن انس (م ۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
۹۰. المهذب: قاضی ابن براج (م ۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
۹۱. المیزان: طباطبائی (م ۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
۹۲. نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
۹۳. نیل الاوطار: شوکانی (م ۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
۹۴. وسائل الشیعه: حر عاملی (م ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «توبه»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱۱/۲۱.
