تمبر در ایران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نخستین بار در ۱۲۷۹ با تأسیس دفتر پستی انگلستان در ریشهرِ
بوشهر و استفاده از تمبر هندوستان در محمولات پستی، تمبر در
ایران رواج یافت.
نوین فرح بخش
تاریخ تأسیس این دفتر را ۱۲۷۳ و تاریخ بسته شدن آن را ۱۲۷۴ ذکر کرده است. در ۱۲۸۲، هیئتی از
ایران رهسپار پاریس شد تا با مقامات پست فرانسه برای سفارش تمبر مذاکره کند. فردی به نام ریستر، که از منظور هیئت ایرانی با خبر شده بود، کلیشه‌هایی با نقش شیروخورشید تهیه کرد و نمونه های چاپ شدة آن را به نمایندگان ایران نشان داد. لیکن چون قبلاً اجازه نگرفته بود، هیئت ایرانی آن را نپذیرفت و شخصی به نام بار عهده دار این کار شد.
مقامات ایرانی با نمونة تمبرهای بار با طرح شیروخورشید موافقت کردند، لیکن استفاده از تمبر به سبب بی سروسامانی تشکیلات پستی ایران تا مدتی به تعویق افتاد. در ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرار گرفت. از این تمبرها، که به «سریِ باقری» معروف بود، تا ۱۲۹۶ استفاده شد (وزارت پست و تلگراف و تلفن؛.
در ۱۲۹۳، توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیة جهانی پست در آمد.
مدتی بعد با پشتکار میرزاعلی خان امین الدوله، وزیر پستخانه، ادارة ثبت و تمبر دولتی اعلام کرد: «از این پس تمام اسناد
معاملات از نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیة نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات... موافق
قانون مخصوص باید به مُهر و تمبر و ثبت ادارة مذکور برسد»، هرچند که این تمهیدات دیری نپایید.
با توجه به این‌که انتشار تمبر در انحصار
دولت است، پیامها و تصاویر روی تمبر، دیدگاههای رسمی حکومت را در عرصه های اجتماعی و فرهنگی و سیاسی بیان می‌کند. در دورة قاجار، نقش شیروخورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند (تمبرهای منتشر شده در دورة قاجار در مجموعه های تمبر).
سورشارژِ (مُهری که به نشانة تغییر قیمت، تغییر حکومت یا موارد دیگر بر روی تمبر می‌زنند. این مهر، تمبر را باطل نمی‌کند) تمبرها با عنوان تمبر موقت یا چاپ تمبرهای
انقلابی نیز نشانة وجود
بحران سیاسی است.
در ۱۳۲۶، به هنگام قیام مردم
تبریز بر ضد محمدعلی شاه، ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در ۱۳۳۷
شیخ محمد خیابانی بر روی آن مهر «آزادیستان» زد. در ۱۳۲۷، در پی
نهضت مردم لار به رهبری سیدعبدالحسین مجتهد لاری، تمبرهایی با عبارت «پست ملت اسلام» به چاپ رسید. در شوال ۱۳۳۳، که ارتش انگلستان بندر
بوشهر را گرفت، بر روی تمبرهای ادارة پست شهر، مهر Bushire under British occupation (بوشهر در اشغال انگلستان) خورد که نشانة تسلط انگلستان بر آن‌جا بود
در ۱۳۳۵، در پی
نهضت انقلابی کازرون، بر روی تمبرهای احمدشاهی مهر «ملت کازرون» زدند. همینطور انتشار تمبری با عنوان «پست
انقلابی ایران گیلان ۲۵ ثور ۱۲۹۹» (۱۴
شعبان ۱۳۳۸) برای اعلان جمهوری در گیلان به رهبری
میرزاکوچک خان جنگلی بود که معروف به تمبر
انقلاب یا سری پستی کاوه شد علاوه بر آن مهر مخصوصی با عبارت «پست دولت جمهوری شوروی ایران» درست کردند که بر روی پاکتهای رسیده می‌زدند.
مهر «سانسور جمهوری طلبان غرب ۱۳۰۳» بر روی تمبرهای بسته های پستی
همدان و
سنندج و
قزوین و
اراک، بیانگر تمایلات جمهوری خواهانة حاکمان غرب کشور بود.
برخی نیز عبارت «ممالک محروسة ایران» را بر تمبرهای دورة احمدشاهی، نوعی صحه گذاشتن دولت بر فقدان یا ضعف
حکومت مرکزی در این دوره می‌دانند.
پایان سلسلة قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبانماه ۱۳۰۴ـ ۱۹۲۵» بر روی تمبرهای مالیاتی، اعلان گردید.
از آن پس بر روی تمبرها چهرة شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی، چون کارخانه و
راه آهن و دادگستری و پادگان و سد یا پلهای بزرگ در دورة پهلوی، نقش می‌گردید.
تصاویر این بناها بر تمبرهای این دوره، تسلط نمادهای غربی تجدد را بر حوزه های فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهد.
در دورة پهلوی، همچنین تأکیدی افراطی بر نمادهای باستانی وجود داشت. برخی از اقدامات آنان عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران در تمبری سورشارژ شده در۱۳۱۴ ش و انتشار دورة تمبر با تصاویر ورزشهای باستانی.
بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی شیرازی، رودکی و
ابن سینا از دیگر مضامین تمبرهای این دوره است.
تأکید ویژة محمدرضا پهلوی بر گسترش مناسبات خارجی، از تمبرهایی که به مناسبت بازدید سران کشورها از ایران منتشر می‌شد، هویداست. در
اردیبهشت ۱۳۲۸ نیز به یادبود تلاشهای ایران در جهت پیروزی متفقین در
جنگ جهانی دوم مجموعه تمبری چاپ شد. تمبری که در ۱۳۴۴ ش به مناسبت همکاری منطقه ای
پاکستان و
ترکیه و ایران منتشر شد، گویای تلاش در ایفای نقش فعال در منطقة خاورمیانه بود.
در ۶
بهمن ۱۳۴۴ دورة تمبری نُه عددی به مناسبت
انقلاب سفید منتشر شد که تصویر هر یک از آن‌ها یکی از جنبه های
انقلاب را نشان می‌داد. در سالهای متوالی، دورة تمبرهای یادبود
انقلاب سفید منتشر می‌شد.
بارزترین ویژگی تمبرهای دورة پهلوی، اختصاص داشتن آن‌ها به شاه و خانوادة سلطنتی بود. بزرگداشت
ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره، و چهرة شاه، تصویر غالب تمبرهاست.
با پیروزی
انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ ش، تصاویر و مضامین تمبرها کاملاً دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از
انقلاب، که در
فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر تمبرها ترسیم شد، که به نوعی مراحل گوناگون مبارزة مردم را تا پیروزی
انقلاب بیان می‌کرد.
برخی تمبرهای منتشر شده در ۱۳۵۹ ش به بزرگداشت
شهید مطهری، علی شریعتی و
آیت اللّه طالقانی، پیشگامان
انقلاب اسلامی، اختصاص داشت.
برخی تمبرهای منتشر شده پس از
انقلاب به‌طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظة تاریخی مردم به عنوان الگوی
شهامت و مبارزه ثبت شده اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در ۲۹ اسفند ۱۳۵۸
نشانِ قدردانی ملت از مردی بود که نماد مقاومت و پایداری در مقابل استبداد و استعمار گشته بود همینگونه تمبر بزرگداشت غلامرضا تختی، کشتی گیر صاحب نام،
که مردم
مرگ نابهنگام او را به ساواک نسبت می‌دادند. در تمبرهای پس از
انقلاب، مشارکت مردم در امور و تأکید بر ارزشهای اسلامی جایگاهی ویژه دارد. تصویر زنی با
حجاب اسلامی و اسلحه ای بر دوش،
نماز جماعت، مراسم
حج،
دفاع مقدس،
نهضت سوادآموزی و فعالیتهای
جهاد سازندگی، تغییر ارزشها را پس از
انقلاب نشان می‌دهد.
ته نقش تمبرهای ایران ــ که در دورة قاجار، تصویر شیر و در دورة پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ــ در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.
به جای شیروخورشیدِ زیر تاج، که نشان ملی دورة پهلوی محسوب می‌شد، لالة سرخ (نماد شهادت) با ظرافت به شکل کلمة «
اللّه» ترسیم شده است.
چاپ تمبرهایی به مناسبت بزرگداشت شعرای ایرانی و نیز شعرای
مسلمان و پارسی گو و رجال بزرگ
علم و
دین همچون فردوسی،
ملاهادی سبزواری،
شیخ مرتضی انصاری،
شیخ مفید،
خواجه نصیرالدین طوسی،
مقدس اردبیلی، علامه اقبال لاهوری، نعیم فراشری (شاعر آلبانیایی)، سعدی، حافظ، مولوی از دیگر مضامین تمبرهای پس از
انقلاب است.
تغییر محتوایی تمبرهای اعیاد و جشنها نیز در خور توجه است. به جای تمبرهای ویژة جشنهای ۲۵۰۰ ساله یا تاجگذاری، تمبرهایی به مناسبت اعیاد و مناسبتهای مذهبی چاپ می‌شود. تمبرهای ویژة هفتة
وحدت نیز به منظور همبستگی میان مذاهب اسلامی بارها به چاپ رسیده است. حمایت از جنبشهای اسلامیِ دیگر کشورها، همچون انتفاضة
فلسطین و قیام مردم
افغانستان، در این میان جایگاهی خاص دارد.
بر تمبرهای پس از
انقلاب، موضوع
شهادت، به صور گوناگون تصویر شده است؛.
جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می‌کند؛ مانند تمبر «فاجعة بمباران شیمیایی حلبچه» در اسفند ۱۳۶۶، تمبر «روز مقاومت و پیروزی» به مناسبت آزادسازی خرمشهر، و سلسله تمبرهای «دفاع مقدّس» در بزرگداشت وقایع جنگ چون آزادسازی هویزه و سوسنگرد در ۱۳۵۹ش و شکست حصر آبادان در ۱۳۶۰ ش.
امروزه، چند انجمن دوستدار تمبر فیلاتلی در زمینة گردآوری و مطالعة تمبرهای ایرانی فعالیت می‌کنند، از جمله انجمن دوستداران تمبر اصیل و «انجمن مطالعاتی دوستداران تمبر ایران». مجلاتی اختصاصی نیز چون جام تمبر، تمبر، و پیام تمبر در
ایران به‌طور متناوب چاپ شده است.
(۴۲) سیروس ارجمند، «تاریخچة تمبر ایران در دوران پهلوی»، مجله ایرانشناسی، سال ۸، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۵).
(۴۳) جعفرقلی افشار قاسملو، «تمبرهای ایران به یادبود مشاهیر ادب و هنر»، آینده، سال ۷، ش ۸ (آبان ۱۳۶۰).
(۴۴)
انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: طرح نو، ۱۳۷۲ ش.
(۴۵) حسین پژمان بختیاری، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران (۱۳۲۶ ش).
(۴۶) عبدالحسین سپهر، مرآت الوقایع مظفری.
(۴۷) و، یادداشتهای ملک المورخین، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۴۸) سیروس سمیعی، «سرزمین تخیلی: معماری ایران از ورای تمبرهای پستی»، گفتگو، ش ۱۳ (پاییز ۱۳۷۵).
(۴۹) فریدون عبدلی فرد، تاریخ پست در ایران، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۵۰) فوزی غفاری نور، آنچه درباره تمبر باید بدانیم، (مشهد) ۱۳۷۰ ش.
(۵۱) ابراهیم فخرائی، سردار جنگل، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵۲) م کاظمی نامور و م افشار سالکی، تاریخچة مختصر تمبر، (بی جا) ۱۳۶۱ ش.
(۵۳) ایرج کیا، مروری بر تاریخ پست ایران، تهران ۱۳۷۶ش.
(۵۴) حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵۵) فریدون نوین فرح بخش، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران ۱۳۸۰ ش.
(۵۶) همو، تمبرهای اوّلیة ایران، تهران ۱۳۷۹ ش.
(۵۷) ضیاءالدین هاجری، تمبر جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۵۸) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ ش
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمبر در ایران»، شماره.
