تلازم بین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تلازم بَيِّن یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای انتقال از هریک از لازم و ملزوم به دیگری از طریق لزوم بَیِّن است.
«
تلازم» خصوصیتی بین دو چیز است که هر یک دیگری را لازم سازد؛ یعنی هر یک پل یا مسیری حتمی برای رسیدن به دیگری باشد، به گونه‌ای که (دو ظرف ملازمه) از هم جدا نباشند و یکی بدون دیگری یافت نشود. تلازم یا ملازمه به معنای لزوم طرفینی میان دو چیز است؛ پس گزیری از بیان معنای لزوم و لزوم بَیِّن نیست. از سوی دیگر، برای شناخت معنای لازم، ابتدا باید عَرَضی را شناخت.
عرضی در مقابل
ذاتی؛ آن چیزی است که خارج از ذات موضوع قرار دارد و بر موضوع
حمل می‌شود؛ یعنی بعد از تقوّم موضوع به جمیع ذاتیاتش بر آن عارض می‌شود؛ مثل: ضاحک که بر انسان عارض می‌شود.
عرضی یا لازم است یا مفارق.
عرضی لازم، نوعی از عرضی است که انفکاک آن از موضوعش ممتنع باشد و تقسیم می‌شود به
لازم ماهیت (مثل زوجیت برای چهار)،
لازم وجود خارجی (مثل سیاهی برای زنگی) و
لازم وجود ذهنی (مثل
نوعیت برای انسان کلی در
ذهن).
عَرَضی مفارق، نوعی از عرضی است که انفکاک آن از موضوعش (در ظرف لزوم) ممتنع نیست؛ یعنی
بالقوه، امکان انفکاک دارد، هر چند
بالفعل منفک نباشد (ما لا یمتنع انفکاکه
عقلاً عن موضوعه).
لازم نیز بردو قسم است:
۱. لازم بَیِّن؛
۲. لازم غیر بَیِّن.
لازم بَیِّن، لازمی است که از
تصور ملزومش تصور، آن لازم آید و آن یا بَیِّن به معنای اعم است و یا بَیِّن به معنای اخص.
۱. لازم بَیِّن به معنای اخص: لازمی است که از تصور ملزومش بدون نیاز به وساطت چیز دیگری تصور آن لازم آید (ما یلزم من تصور ملزومه تصور لازمه بلا حاجة الی توسط شیء آخر)؛ مانند تصور حرارت که به‌دنبال تصور آتش پدید می‌آید.
۲. لازم بَیِّن به معنای اعم: لازمی است که
عقل با تصور ملزوم و لازم و نسبت میان آن دو به ملازمه
قطع پیدا می‌کند (ما یلزم من تصوره و تصور الملزوم و تصور النسبة بینهما الجزم بالملازمة)؛ مثل دو نصف چهار است. بدین‌سان تلازم بَیِّن در جایی است که بتوان از هریک از لازم و ملزوم از طریق لزوم بَیِّن به دیگری منتقل شد؛ مانند
دلالت التزامی لفظ بر
معنا.
لازم غیر بَیِّن، مقابل لازم بیّن است؛ چه به معنای اخص و چه اعم، که
عقل برای قطع به ملازمه، افزون بر تصور لازم وملزوم ونسبت میان آنها به
استدلال برای
اثبات ملازمه نیز نیاز دارد (مایقابل البَیّن مطلقا بان یکون التصدیق و الجزم بالملازمة لا یکفی فیه تصور الطرفین و النسبة بینهما بل یحتاج اثبات الملازمة الی اقامة الدلیل علیه)؛ مثل
حکم عقل به مساوی بودن مجموع زوایای مثلث با دو قائمه (۱۸۰ درجه).
به تلازم میان دو چیز در خارج، «
تلازم خارجی» گویند؛ مانند تلازم میان نور خورشید و روز بودن. به تلازم میان دو چیز در
ذهن، «
تلازم ذهنی» گویند؛ مانند تلازم میان لفظ و معنای التزامی آن در ذهن که از نوع تلازم بَیِّن به معنای اخص است.
تلازم میان دو چیز در ذهن و خارج، طبق نظر مشهور، همان
تلازم ماهوی است؛ مانند تلازم میان انسان و ضاحک.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
مظفر، محمدرضا، المنطق. •
مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تلازم بین»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۹.
