تقی‌الدین راصد محمد بن معروف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقی الدین راصد، محمدبن معروف، دانشمند برجسته و جامع الاطراف قرن دهم، صاحب آثار متعددی در زمینة
ستاره شناسی،
ریاضیات،
مکانیک و مهندسی،
نورشناسی،
پزشکی و بازداری. او را راصد شامی،
دمشقی و مصری نیز خوانده اند.
تقی الدین در ۹۳۲ به دنیا آمد. وی در ابتدای کتابش، الطرق السنیـّة فی الا´لات الروحانیة (ص ۱)، زادگاه خود را
دمشق ذکر کرده و در آخرین برگ کتاب دیگرش، ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح، نسب خانوادگی خود را تا هشتمین سلف بر شمرده است. بر اساس این
شجره نامه ، نسب او به دو تن از امیران تحت فرمان
صلاح الدین ایوبی (قرن ششم)، مؤسس سلسلة
ایوبیان ، می رسد (برای آگاهی بیش‌تر درباره این شجره نامه و برخی منابع درباره اجداد تقی الدین،
. پدر تقی الدین، معروف بن احمد، قاضی و از مدرسان برجستة مدرسه های دمشق بود
.
نام چند تن از استادان تقی الدین که او نزد آنان حدیث و
تفسیر و فقه و
ریاضی و
طب آموخت، در دست است
و تقی الدین در اشعار خود به نام دو تن از استادانش، ابی الفتح مالکی و سعدالدین شاعر، اشاره کرده است.
محمدبن ابوالفتح صوفی نیز احتمالاً استاد او در ستاره شناسی بوده است،
تقی الدین تا پیش از مهاجرت دومش به
قسطنطنیه (استانبول فعلی) و همکاری با سلطان سلیم دوم (ادامة مقاله)، در سرزمینهای گوناگون اسلامی زندگی کرد، اما نمی‌توان خط سیر دقیق مراحل زندگی او را در این سرزمینها تعیین کرد. به نوشتة خودش در الطرق السنیـّة
در ۹۵۳ در قسطنطنیه بوده است. او ظاهراً در دو مرحله از زندگی خویش در مصر می‌زیسته است. در بعضی منابع به منصب قضای او در مصر اشاره شده است
درصورتی که خبر سفر او به قسطنطنیه در حدود ۹۵۷،
صحیح باشد، نمی توان تشخیص داد که وی بین سالهای ۹۵۳ تا ۹۵۷ در کجا اقامت داشته است. نخستین قراین درباره زمان زندگی او در
مصر ، از لابلای چند اثرش، از جمله الطرق السنیـّة (تألیف ۹۵۹)، به دست می‌آید. در این کتاب
او علی پاشا (والی مصر و سپس صدراعظم عثمانی) را ستوده و نوشته که در خدمت او بوده است. تقی الدین در ۹۶۳ نیز در مدارس شیخونیه و صَرْغَتْمشی قاهره تدریس می‌کرده است.
آگاهی بعدی ما از زندگی او، داشتن منصب
قضا در نابلس (شهری در فلسطین) است. او در پایان یکی دیگر از آثارش، الکواکب الدرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة، آورده که آن را در ۹۶۶ در
نابلس نوشته است
. همچنین به نوشته حاجی خلیفه
، تقی الدین کتاب ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح را در ۹۷۵ در یکی از قرای نابلس تألیف کرده است. تقی الدین در مصر و
فلسطین علاوه بر امر قضا به رصدهای نجومی نیز می‌پرداخت. دومین سفر او به قسطنطنیه در ۹۷۸، مقارن با سالهای پایانی حکومت سلطان سلیم دوم، سلطان عثمانی (۹۷۴ـ ۹۸۲)، صورت گرفت،
تقی الدین در آن‌جا به خواجه سعدالدین ملقب به معلم السلطان، از نزدیکان سلطان سلیم، پیوست و با یاری او، در ۹۷۹ جانشین مصطفی چلبی (منجم باشی سلطان سلیم) شد.
با به حکومت رسیدن
سلطان مراد سوم ، سلطان عثمانی (۹۸۲ـ ۱۰۰۳)، تقی الدین موردتوجه قرار گرفت و به توصیة خواجه سعدالدین و محمدپاشا (صدراعظم)، سلطان مراد به او دستور داد
رصدخانه بسازد. این رصدخانه که ساخت آن در ۹۸۳ شروع شد و در ۹۸۵ پایان یافت، در تپه های مشرف به قسطنطنیه به نام ارتفاعات توپخانه
بنا گردید. در ابتدای کار، رصدخانه موردتوجه سلطان بود و تقی الدین به سبب تأسیس آن پاداش خوبی دریافت کرد
. در شب اول رمضان ۹۸۵ دنباله دار درخشانی در آسمان پدیدار شد و تقی الدین ظهور آن را نشانة پیروزی لشکریان سلطان در نبرد با شاه اسماعیل دوم صفوی دانست
. این
پیشگویی به حقیقت پیوست، اما شیوع هم زمان بیماری
طاعون و مرگ بسیاری از مردم، از جمله چند شخصیت مهم
و نیز
سعایت برخی افراد، باعث شد تا سلطان از ادامة کار رصدخانه بیمناک شود و دستور به انهدام آن دهد. در نامة
مفتی وقت قسطنطنیه (شمس الدین احمد) به سلطان، تقاضای انهدام رصدخانه شده است،
ازینرو در
ذیحجّة ۹۸۷ به دستور سلطان رصدخانه را ویران کردند،
این اقدام موجب آزردگی تقی الدین شد و او عزلت گزید و سرانجام در ۹۹۳ در استانبول (و به نوشته گروهی، در دمشق) درگذشت
.
چگونگی ساخت رصدخانه، و ابزارهای آن و عاقبت کار آن را شاعری ایرانی به نام علاءالدین منصور شیرازی در بخشی از منظومة شهنشاهنامة خود آورده است. این منظومه یکی از مهمترین منابع، در بارة زندگی تقی الدین، از سالهای پیوستن او به سلطان مرادسوم تا عاقبت کار رصدخانه، به شمار می‌آید.
از شاگردان تقی الدین تنها شخصی به نام عبدالقادربن محمد مَنوفی را می‌شناسیم که در کتابی که درباره ستاره شناسی تألیف کرده، تقی الدین را «سیدنا» و «مولانا» خوانده است،
برای آگاهی از سایر جزئیات زندگی تقی الدین رجوع کنید به
بررسی تعداد آثار تقی الدین در رشته های گوناگون علمی (بیش از بیست رساله در زمینة
ستاره شناسی و گاه شماری و
قبله یابی، هفت رساله در
ریاضیات، دو رساله در مکانیک، یک رساله در نورشناسی، یک رساله در پزشکی و رساله ای در بازداری) بیانگر توجه و علاقة خاص او به ستاره شناسی است. او به رغم آثار اندکش در زمینة
مکانیک، به سبب مهارتش در این علم، بویژه در
حکومت عثمانی، مهندسی نامدار و مشهور بوده است.
تقی الدین پیش از عزیمت به قسطنطنیه و ساخت رصدخانه، در
قاهره چاهی به عمق ۲۵ متر حفر کرد که برای بهبود کیفیت رصد ستارگان از آن استفاده می‌کرد.
او بعداً در رصدخانة قسطنطنیه نیز چاهی به همین منظور حفر نمود.
) ده نمونه از آلات نجومی این رصدخانه را نام برده است
از همکاران تقی الدین در این رصدخانه اطلاع دقیقی در دست نیست. تنها علاءالدین منصور شیرازی
اشاره کرده است که پانزده تن در کار رصد با تقی الدین همکاری داشته اند. خود تقی الدین نیز از منجمی یهودی به نام داوود ریاضیدان نام برده که در ۹۸۵ در سالونیک (شهری در یونان امروزی که در آن زمان جزو قلمرو عثمانی بود) زندگی می‌کرده و با او مکاتبه داشته است.
اگرچه پاره ای از دستاوردهای تقی الدین در زمینة ستاره شناسی در کتابهای مهم نجومی او مانند جریدة الدرر و خریدة الفِکر و سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار آمده، اما باید در نظر داشت که در مدت کوتاه (کمتر از سه سال) فعالیت رصدخانة کوچک قسطنطنیه،
تقی الدین نمی‌توانست با رصدهای منظم و مداوم به نتایج شایان توجهی دست یابد. با این حال، وی بر اساس رصدهایش، روش جدیدی برای محاسبة مشخصه های نجومی خورشید ابداع کرد که بعدها حتی
کپرنیک و
تیکوبراهه به آن دقت دست نیافتند
. در مینیاتوری در نسخة خطی منظومة شهنشاهنامه،
تقی الدین و پانزده همکارش در کنار کره ای جغرافیایی دیده می‌شوند که بر روی آن موقعیت قاره‌ها بر اساس آخرین دانسته های آن روز ترسیم شده
است. همچنین یک ساعت مکانیکی، یک ساعت شنی و چند ابزار نجومی دیگر در این تصویر وجود دارد
این رصدخانه، آخرین رصدخانة مهم دورة اسلامی به شمار می‌آید.
مهمترین دستاورد تقی الدین در زمینة ریاضیات، تنظیم جدولهای مثلثاتی با استفاده از
کسر های دهدهی است. وی در جریدة الدرر و خریدة الفکر (گ ۴ پ و ر) از آنها با عنوان «جدول الجیوب الاعشاریّة و جدول الظل الاعشاری» یاد کرده و گفته است که نخستین بار
غیاث الدین جمشید کاشانی کسرهای دهدهی را ابداع و از آنها بویژه در
نجوم استفاده کرده است،
.
پژوهشهای تقی الدین درباره مهندسی و مکانیک متنوعتر از تحقیقات او در دیگر زمینه هاست. آثار تقی الدین در این زمینه (ادامة مقاله) شامل طراحی انواع وسایل خودکار با کاربردهای گوناگون، مانند زمان
سنجی (طراحی ساعتها)، انتقال و بالا فرستادن
آب (تلمبه ها) و بلند کردن اشیای سنگین (جرّ اثقال)، است و می‌توان او را ادامه دهندة سنّت علمی بنوموسی در کتاب
الحیل و اسماعیل جَزَری ملقب به بدیع الزمان در معرفة الحیل الهندسیة دانست
. تقی الدین بعضی وسایل مهم مکانیکی را نیز معرفی کرده که پیش از او به آنها اشاره ای نشده است (همانجا). شرحی که او در کتاب الطرق السنیّـة
در بارة استفاده از فشار بخار
آب برای چرخاندن سیخی بر روی آتش (نوعی فِر دوار) و چگونگی ساخت آن با همکاری برادر بزرگترش نوشته
، تقریباً یک قرن پیش از استفاده از نیروی محرک بخار
آب در غرب است
او در این کتاب
به شرح ساخت نوعی
ساعت مکانیکی نیز پرداخته که موقعیت خورشیدوماه و روزهای ماههای قمری را نشان می‌دهد. طرح کلی این ساعت شبیه نمونه ای است که ابوریحان بیرونی در کتاب استیعاب خود
شرح داده، ولی طرح تقی الدین نسبتاً کاملتر از طرح بیرونی است. وی برای رصدخانة
استانبول نیز ساعت خاصی ساخته بود که در رصدهای نجومی به کار می‌رفت. در بخشهای دیگر کتاب الطرق السنیّـة، تقی الدین دو تلمبه بر اساس کار جزری اما پیشرفته تر از آن، طراحی کرده است؛ یکی با دو استوانة متقابل (مِضَخّة ذات الاسطوانتین المتقابلتین) و دیگری با شش استوانة یکپارچه (مضخّة ذات الاسطوانات الستّه؛
. علاوه بر اینها، او دو تلمبة دیگر نیز طراحی کرد که پیش از وی ساخته نشده بود
.
برخی آثار مهم تقی الدین در زمینة
نجوم عبارت‌اند از:
۱) جریدة الدّرر و خریدة الفکر، که زیج مختصر لاسطمبول
نیز نامیده شده است،
۲) الدّرّ (العقد) النّظیم فی تسهیل التقویم، که تلخیص زیج الغ بیگ است
و تألیف آن را به عبدالرحمان صالحی، مُوقّ تِ
مسجد اموی دمشق، نیز نسبت داده اند.
۳) سدرة منتهی الافکار فی ملکوت الفلک الدّوار یا
زیج شهنشاهی،
، که در آن تقی الدین نتایج رصدهای خود در رصدخانة قسطنطنیه را برای تصحیح و تکمیل زیج
الغ بیگ آورده است. نسخه های موجود از این کتاب (احتمالاً به علت ناتمام ماندن کار رصد) ناقص اند
. تکلی بخشی از این کتاب را به چاپ رسانده است
.
۴) ریحانة الروح فی رسم الساعات علی مستوی السطوح، در بارة ساعتهای آفتابی سنگی (رُخامه) و چگونگی ساخت آنها،
). در ۹۸۰،
عمربن محمد فارِسْکوری (همکار ریاضیدان و منجمِ تقی الدین ) بر این کتاب شرحی به نام نفح الفیوح بشرح ریحانة الروح نوشت.
۵) الثمار الیانعة من قطوف الا´لة الجامعة، شرح تقی الدین بر رسالة الاشعة اللامعة فی العمل بالا´لة الجامعة ابن شاطر.
«آلت جامعه» وسیله ای بود که ابن شاطر آن را اختراع کرد و انجام دادن تمامی اعمال مربوط به زمان
سنجی، در هر محلی با آن مقدور بود.
حاجی خلیفه
این شرح را از مؤلفی ناشناس دانسته است.
۶) شرح استخراج انصاف اقطار المدارات المتوازیة، رسالة کوچکی درباره محاسبة
شعاع تصویر دایره های
ارتفاع بر صفحة
اسطرلاب . نسخه ای از آن به خط تقی الدین و به تاریخ ۹۸۲ در
کتابخانة مجلس شورای اسلامی وجود دارد
برای آگاهی از دیگر رساله های نجومی تقی الدین،
ج ۱، ص ۲۰۲ـ۲۱۶).
تقی الدین در زمینة
ریاضیات نیز آثاری دارد، از جمله:
۱) رسالة بغیة الطلاب من علم الحساب، در بارة
حساب ، شامل سه مقاله در زمینة حساب هندی، حساب نجوم و حساب کردن مجهولات و متفرقات،
.
۲) کتاب النسب المتشاکلة فی الجبر و المقابلة در جبر
۳) تحریر الاُکَر ثاوذوسیوس (تئودوسیوس؛.
این کتاب باقی نمانده است. کینگ
جدولهایی در چند برگ به نام جداول للضرب العشری به تقی الدین نسبت داده است، برای آگاهی از دیگر آثار تقی الدین در زمینة ریاضیات رجوع کنید به
تألیفات تقی الدین در زمینة مهندسی و
مکانیک عبارت‌اند از:
۱) الطرق السنیّة فی الا´لات الروحانیّـة درباره ابزارهای گوناگون مکانیکی. از این کتاب نسخه ای به خط خود تقی الدین در
ایرلند وجود دارد.
احمد یوسف حسن آن را در ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷ به صورت عکسی منتشر، و باب سوم آن را ــ که درباره ساخت چهار نوع وسیلة انتقال
آب به بالا (تلمبه کردن
آب) است ــ نقد و بررسی کرده و به همراه متن اصلی به چاپ رسانده است
.
۲) الکواکب الدُرّیة فی وضع البِنکامات الدوریة، در بارة ساعتهای مکانیکی. این کتاب را رسالة فی علم البنکامات نیز نامیده اند
). تقی الدین در این کتاب ساختار دو
ساعت مکانیکی وزنه ای و فنری با بدنه ای به شکل مخروط ناقص را توضیح داده است. البته چنین ساعتهایی قبلاً در اروپا ساخته شده بود. وی در این اثر ساعتهای ارزان اروپایی را که به قلمرو عثمانی وارد می‌شد، بررسی کرده است
. تکلی متن این رساله را در؛ ساعت در امپراتوری عثمانی در سدة شانزدهم و (رسالة) الکواکب الدّرّیة تقی الدین؛ منتشر کرده است.
کتاب تقی الدین در زمینة
نورشناسی ، نور حدقة الابصار و نور حدیقة الانظار نام دارد.
او در این کتاب به بررسی آرای کمال الدین ابوالحسن فارسی در کتاب تنقیح المناظر ــ که خود نقد و تهذیبی از کتاب المناظر ابن هیثم است ــ پرداخته است. از دیگر مطالب کتاب اینهاست: بررسی مباحث کلی نور، انعکاس نور و ساختار کلی چشم انسان برای ادراک نور و شرح ساخت انواع
آیینه ها، از جمله آیینه های مسطح و کروی و مخروطی و
مقعر .
کتاب تقی الدین در پزشکی،
ترجمان الاطباء و لسان الالبّاء است. اگرچه این کتاب در گروه کتابهای پزشکی رده بندی شده،
در واقع اثری در باب گیاهداروشناسی است و در آن نام گیاهان طبی با ترتیب الفبایی، بعضی نامهای مترادف آنها در زبانهای گوناگون و خواص درمانی آنها آمده است
.
از تقی الدین رساله ای در زمینة بازداری به نام المصابیح المُزَهَّرة فی علم البزْدَرة باقی‌مانده است. این کتاب مشتمل است بر ده مقاله درباره شکار با پرندگان شکاری (و نه الزاماً با «باز») و بخشی درباره شکار با سگ و پلنگ. از این رساله یک نسخه در کتابخانة گوتا در آلمان وجود دارد.
(۱) ابن ساعاتی ، علم الساعات و العمل بها ، چاپ محمداحمد دهمان ، دمشق ?( ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱ ) .
(۲) ابوریحان بیرونی ، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی ، مشهد ۱۳۸۰ ش .
(۳) تقی الدین راصد، جریدة الدرر و خریدة الفکر ، نسخة خطی کتابخانة دولتی برلین ، ش ۵۶۹۹.
(۴) حاجی خلیفه ، کشف الظنون.
(۵) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ج ۲۳، تهران ۱۳۷۶ ش .
(۶) احمد یوسف حسن ، تقی الدین و الهندسة المیکانیکیة العربیة .
(۷) مع کتاب الطرق السنیّة فی الا´لات الروحانیة ، حلب ۱۹۷۶.
(۸) احمدبن محمد خفاجی ، ریحانة الالبّاء و زهرة الحیاة الدنیا ، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
(۹) صالح ذکی ، آثار باقیه ، استانبول ۱۳۲۹.
(۱۰) رمضان ششن ، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغاترالعربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتوبات ترکیا ، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۱) محمدعیسی صالحیه و عبداللّه فلیح ، فهرس مخطوطات الفلاحة ـ النبات المیاه والری ، کویت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۱۲) محمدبن یحیی عطائی ، حدائق الحقائق فی تکمله الشقائق ، چاپ عبدالقادر اوزجان ، استانبول ۱۹۸۹.
(۱۳) علاءالدین منصور شیرازی ، «رصدخانة استانبول از زبان علاءالدین منصور شیرازی »، در مهدی محقق ، دومین بیست گفتار در مباحث ادبی و تاریخی و فلسفی و کلامی و تاریخ علوم در اسلام ، به انضمام زندگی نامه و کتاب نامه ، تهران ۱۳۶۹ ش .
(۱۴) ابوالقاسم قربانی ، کاشانی نامه : احوال و آثار غیاث الدین جمشید کاشانی ، تهران ۱۳۶۸ ش .
(۱۵) دیوید ا. کینگ ، فهرس المخطوطات العلمیّة المحفوظة بدارالکتب المصریّة ، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶.
(۱۶) یوزف فون هامر ـ پورگشتال ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی علی آبادی ، چاپ جمشید کیان فر، تهران ۱۳۶۷ـ۱۳۶۹ ش .
(۱۷) W. Ahlwardt, Handschriften-Verzeichnisse Kخniglichen Bibliothek zu Berlin: Verzeichniss der arabischen Handschriften , vol. ۵, Berlin ۱۸۹۳.
(۱۸) A. J. Arberry, The Chester Beatty Library: a handlist of the Arabic manuscripts , vol. ۷, Dublin ۱۹۶۴.
(۱۹) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
(۲۰) EI ۲ , s.vv. "Tak ¦ â ¤ al D ¦ â n b. Muh ¤ ammad b. Ma ـ ru ¦ f" (by D. A. King), " ـ Ilm al- hay ف a" (by D. Pingree).
(۲۱) Ahmad Y. Hassan and Donald R. Hill, Islamic technology: an illustrated history , Paris ۱۹۹۲.
(۲۲) G. P. Matvievskaya and B.A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ik ¢ h ¢ trudi ) V III th- XVII th cent. ), Moscow ۱۹۸۳.
Osmanli astronomi literatدrد tarihi=
(۲۳) History of astronomy literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu et al., ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul: I sla ª m Tarih, Sanat ve kدltدr Ara í t â rma Merkezi, ۱۹۹۷.
(۲۴) Osmanl i matematik literatدrد tarihi=History of mathematical literature during the Ottoman period , compiled. by Ekmeleddin I hsanog § lu, Ramazan ì e í en and Cevat Izgi, ed. Ekmeleddin I hsanog § lu, Istanbul ۱۹۹۹.
Wilhelm Pertsch, Die orientalischen
(۲۵) Handschriften Der herzoglichen Bibliothek zu Gotha , vol. ۴, Gotha: Friedrich Andreas Perthes,
[۱] .
(۲۶) Ayd â n Say â l â , The observatory in Islam , Ankara ۱۹۶۰.
(۲۷) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. ۲, pt. ۱, London ۱۹۷۲.
(۲۸) Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. ۱: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt ۱۹۸۶.
(۲۹) TA , s.v. "Takiyدddin, Muhammed b. el Emirد'l Nas â rد'd-din Mengدberti" (by S. Tekeli).
(۳۰) Sevim Tekeli, "Sciences", in History of humanity, scientific and cultural development , vol. ۵: from the sixteenth to the eighteenth century, ed. Peter Burke and Halil Inalcik, Paris: Unesco ۱۹۹۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تقی الدین راصد»، شماره۳۷۶۸.
