تقابل الفاظ
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تقابل الفاظ یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای نسبت میان دو امر غیر
قابل جمع در یک موضوع است.
تقابل الفاظ، که از اقسام
تقابل و در
مقابل تقابل قضایاست؛ عبارت است از: مخالفت دو شیء به نحوی که وجودشان در یک موضوع در یک
زمان و از یک جهت
محال است.
تقابل الفاظ چهار صورت دارد:
۱.
تقابل تضاد:
تقابل بین دو امر وجودی است که نهایت دوری (کمال اختلاف) بین آنهاست و
تعقل یکی مستلزم تعقل دیگری نیست؛ مانند
تقابل میان سیاهی و سفیدی.
۲.
تقابل تضایف:
تقابل بین دو امر وجودی است که تعقل هر یک، مستلزم تعقل دیگری است؛ مانند
تقابل میان پدر بودن و پسر بودن. یک چیز از یک جهت، موضوع برای متضایفین نمی‌شود؛ بدین‌سان یک شخص نمی‌تواند از یک جهت هم پسر کسی و هم پدر وی باشد.
۳.
تقابل تناقض:
تقابل بین دو چیزی که یکی وجودی و دیگری عدم آن است؛ مانند فرس و لا فرس، یا انسان و لاانسان و آن دو نه
قابل اجتماع و نه
قابل ارتفاع‌اند.
۴.
تقابل عدم و ملکه:
تقابل بین دو چیزی است که یکی از آنها وجودی و دیگری عدم آن است در موضوعی که شانیت
قبول آن چیز وجودی (ملکه) را داشته باشد؛ مانند
تقابل بینایی و نابینایی در انسان، زیرا انسان نابینا، شانیت بینایی را دارد هرچند
بالفعل نابیناست، برخلاف دیوار که نابیناست، ولی شانیت بینایی را ندارد. به ملکه، «قُِنْیه» (به ضم و کسر قاف، به معنای دارایی) نیز گفته می‌شود.
در بیان وجه
حصر تقابل در چهار قسم مذکور چنین گفته شده است: دو امر متقابل یا هر دو وجودی‌اند یا یکی وجودی و دیگری عدمی. در صورت اول، یا بین آن دو نهایت بُعد و خلاف است (
تقابل تضاد) و یا تعقّل یکی در
قیاس با تعقّل دیگری است (
تقابل تضایف) و در صورت دوم، یا فقط به ملاک وجود و عدم در لفظ و گفتار است (
تقابل تناقض یا سلب و ایجاب) یا به لحاظ وجود خارجی (
تقابل عدم و ملکه).
حمل تقابل بر این اقسام چهارگانه، از
قبیل حمل
جنس بر انواع نیست، زیرا تصور بعضی از آنها بدون تصور
تقابل امکان‌پذیر است، بلکه حمل
تقابل بر آنها از
قبیل حمل لوازم است.
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است:
• ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق).
• خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی.
• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.
•
حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. •
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «تقابل الفاظ»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۷.
