تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تالیف
نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری است.
«
غرائب القرآن و رغائب الفرقان» اثر
نظام نیشابوری تفسیری است اجتهادی (عقلی) با رویکرد ارشادی و توجه به فوائد لفظی و معنوی
قرآن. می‌توان آن را یکی از بهترین شروح کلام الله نامید که توانسته است بین اسرار لفظی و معنوی، ظاهری و باطنی جمع نماید.
نیشابوری این تفسیر را به اختصار از تفسیر
فخر رازی اقتباس کرده و
کشاف زمخشری از دیگر منابع مهم آن بوده است سپس تحقیقات و نکات دقیقی که حاصل فهم و
استنباط وی بوده، بر آن افزوده است. روایات نبوی و مفسران
صحابی و
تابعی در آن جایگاه ویژه دارد. در اقتباس از منابع مطرح شده، به نقل عبارت رازی و زمخشری پایبند نبوده و سبک نگارش از او بوده و تصرفات بسیاری داشته و در صورت مردود دانستن آرای آنها گوشزد کرده و در صورت وجود کاستی آن را کامل نموده و در اختلاف بین نظریات زمخشری و رازی نظر خود را بر صحت نظر یکی از آنان ابراز داشته است.
مفسر قبل از آغاز تفسیر مقدمات مفصلی (۱۱ مقدمه) در مسائل
علوم قرآنی و
قرآنی بیان داشته است که مهمترین آنها عبارتند از: فضل
قرائت،
قاری و
آداب قرائت قرآن، قرائات هفتگانه و راویان آنها،
استعاذه، بحثی در
جن و
شیاطین، احرف سبعه که
قرآن بر آنها نازل شده است، کیفیت
جمع آوری قرآن، بیان معانی
مصحف، کتاب و
قرآن،
تقسیمات قرآن شامل سبع طوال، مثانی، متین و مفصل، اقسام وقف، اصطلاحات مهم، علاقه بین
حقیقت و
مجاز،
تشبیه،
استعاره و خاص و عام،
قدیم یا
حادث بودن کلام خدا و...
وی در انتهای تفسیر می‌نویسد: «یکی از انگیزه‌های من از نوشتن تفسیر این است که جلیس حیات دنیوی و انیس آخرت من گردد. انگیزه دیگر اینکه بحثهای مفید تفسیری که در تبیین وجوه
اعجاز قرآن کارآمد است و مشکلات الفاظ آن را حل می‌نماید و به شکل پراکنده وجود دارد، جمع نموده، ثبت کنم و اساسا بحثهای ادبی از قبیل لغت، الفاظ، معانی بیان و وجوه مختلف آن زمانی مفید است که در
قرآن کاربردش مشخص شود و مورد استفاده قرار گیرد و من نیز بدین جهت وارد آنگونه بحثها شده‌ام».
در علت انتخاب تفسیر
فخر رازی می‌نویسد: «چون مطالب مفید و بحثهای کارساز در آن وجود داشت و از طرفی مطالب زائد و بی ثمر آن، بهره برداری مناسب را برای خوانندگان سخت می‌نمود، تصمیم گرفتم با تلخیص آن زوائد را حذف نموده و با اسلوبی مختصر و گویا استفاده آن را برای طالبان، هموار گردانم، به گونه‌ای که خللی به مطلب وارد نیاید». در مقدمه ابتدای تفسیر نیز درخواست دوستان برای نگاشتن تفسیر را ذکر می‌کند.
نیشابوری در تفسیر نگاری شیوه خاص خود را داراست. در آغاز سوره‌ها، ابتدا اطلاعات کلی از قبیل نام سوره، مکی، مدنی بودن، عدد آیات و اقوال مربوط به آن، عدد کلمات و حروف آن را ارائه می‌دهد. پس از ذکر آیات
قرآنی، قرائت‌های گوناگون را با مشخص نمودن صاحب آن، می‌آورد. و در ایراد اختلاف قرائتها تنها به قرائت ده پیشوای مشهور
علم قرائت بسنده می‌کند.
سپس وقفها را با تفصیل و تعلیل هر وقف، به خوبی بیان می‌دارد زیرا وی کتابی در زمینه
وقف تالیف کرده است. سرانجام اقدام به تفسیر آیات نموده مانند فخر رازی به تناسب و ارتباط آیات عنایت نشان می‌دهد. سپس با باریک بینی و شیوه‌ای بدیع معانی آیات را بیان می‌کند. که این بخش شامل ذکر مقدرات، اظهار مضمرات،
تاویل متشابهات، تصریح کنایات، تحقیق مجاز و
استعارات و تفصیل مذاهب فقهی در ذیل
آیات احکام می‌شود. در طرح مباحث فقهی تعارض و یا عدم تعارض آرای فقهی با نص
قرآنی را یادآور شده و نظر خود را بیان می‌کند. به عنوان نمونه ذیل آیه «و السارق و السارقة فافطعوا ایدیهما...»
درباره سرقت، مسروق و سارق از جهت فقهی به تفصیل سخن می‌راند.
در این تفسیر طرح مباحث کلامی بر اساس عقاید
اهل سنت و جماعت آمده و با طرح دیگر آرای اعتقادی به اثبات باور خود و تخطئه نظریات دیگران می‌پردازد. به عنوان نمونه ذیل آیه «و منهم من یستمع الیک و جعلنا علی قلوبهم اکنه ان یفقهوه و فی آذانهم و قرا...»
در دلالت آیه بر اینکه خداوند بین انسان و قلبش حائل شده او را از ایمان مصروف می‌دارد، با تشریع و بیان وجوه دیدگاه
معتزله در مقابل این دیدگاه، به رد آن و تقویت دیدگاه خود که مطابق مذهب اهل سنت است، می‌پردازد.
در طرح مباحث
هستی شناسی و فلسفی بسیار متاثر از فخر رازی است. به عنوان نمونه ذیل آیه «الله یتوفی الانفس حین موتها...»
نظر
حکما درباره
نفس در حال بیداری و خواب را بیان می‌دارد. و ذیل آیه «اذ السماء انفطرت و اذ الکوالب انتثرت»
بحث فخر رازی را در مورد اجسام و فلکیات مطرح می‌کند.
از آن روی که نیشابوری از بزرگان
متصوفه بوده گرایشها، باریک بینیها و روحیات صوفیانه جایگاهی ویژه در تفسیر او دارند، که جزو
تاویلات محسوب شده و مرتبه‌ای بعد از تفسیر مطرح می‌شوند.
از ویژگیهای این تفسیر علاوه بر جامعیت، دسته بندی مطالب است که دسترسی به آنها را سهل خواهد نمود، مطالب را چند نوع دسته بندی نموده است، القراءات، الوقوف، التفسیر، تقسیم بندی اولیه اوست، در بخش تفسیر هم مطالب را به چندین بحث تقسیم می‌نماید و هر بحث را به چندین مسئله. در این بین، جداسازی اقوال از هم و نیز تفکیک مطالب آیه و دسته آیات، در تسهیل وصول به مطالب، نقش به سزایی دارد.
صاحب
روضات الجنات در اهمیت و جایگاه این تفسیر می‌نویسد: «تفسیر نیشابوری از بهترین شروح کلام الله مجید می‌باشد که توانسته است فواید لفظی و معنوی و بهره‌های ظاهری و باطنی را در خود جمع نماید. نزدیکترین تفسیر از جهت کمیت و کیفیت و ترتیب و شهرت به تفسیر
مجمع البیان می‌باشد، فقط در احکام وقفها، تاویلهای آخر آیات و اشارات به دقائق نکات عربی، بیش از مجمع است.»
گذشت که منبع اصلی نیشابوری در تفسیرش، تفسیر
فخر رازی و
کشاف زمخشری است، که با حذف و اصلاح و اضافات در آنها تالیف خود را سامان داده است. وی در انتهای تفسیر منابع خود را یادآور می‌شود.
منابع حدیثی کتابهای مشهوری مانند
جامع الاصول، مصابیح و غیره می‌باشند. البته احادیث فضائل سور منقول در کشاف به جهت ضعف سند، در اکثر موارد مورد استفاده واقع نشده‌اند. منبع در وقوف، کتاب سجاوندی (با مختصر کردن برخی تعلیلات، و اضافه کردن بعضی موارد) می‌باشد. در
اسباب النزول از
اسباب النزول واحدی استفاده شده است.
در لغت از
صحاح جوهری بهره زیادی برده است. معانی، بیان و مسائل ادبی را از
مفتاح العلوم و سایر کتب این علم، استفاده نموده است. در فقه بیشتر از
الوجیز رافعی بهره برداری کرده است.
در
تاویل، اکثر موارد را از
نجم الدین رازی نقل نموده برخی اندک نیز ذوق و فهم خود او بوده است. بحث ارتباط بین سور و آیات و انواع تکرارها و مشتبهات علاوه بر دو تفسیر مذکور، بیشتر ذوق و سلیقه خود وی بوده است.
با تفحص در آثار و آراء نیشابوری می‌توان فهمید که وی تابع مذهب
اهل سنت بوده و همانگونه که در ابتدای مقاله گذشت، وی
شافعی اشعری است. اما از برخی مقاطع تفسیرش، بوی حب
اهل بیت علیهم‌السّلام به مشام می‌رسد. مانند تعبیرش در آخر تفسیر که می‌گوید: «انی ارجو فضل الله العظیم، و اتوسل الیه بوجهه الکریم، ثم بنبیه القرشی الابطحی، و ولیه المعظم علی». و نیز در ترجیح قول به اینکه بسمله جزو سوره فاتحه می‌باشد، می‌گوید: «و به قال علی علیه السلام» سپس می‌نویسد: «و کان علی بن ابی طالب یقول: و قد ثبت منه تواترا: «و من اقتدی به سن یضل» و قال صلی الله علیه و سلم: «اللهم ادر الحق معه حیث دار.» و نیز در نقل سبب نزول
آیه مباهله و بیان
اصحاب کساء.
استنباط از این مقاطع و نظیر آنها، این است که وی محب علی علیه‌السّلام و اهل بیت علیه‌السّلام بوده است، گر چه در مذهب تابع اهل سنت بوده باشد و بر استدلال
شیعه به آیات ۵۴ و ۵۵ سوره مائده، جهت اثبات
ولایت و
خلافت علی علیه‌السّلام بعد از پیغمبر صلی الله علیه و آله، ایراد وارد کرده باشد.
این تفسیر بارها در
تهران،
قاهره و
بیروت به چاپ رسیده است.
در تهران در سه مجلد بزرگ چاپ شده است. که به همین شکل در
دهلی به سال ۱۲۸۰ ق نیز منتشر گردید. چاپی در حاشیه تفسیر جامع البیان طبری (۳۰ جزء در ۱۲ مجلد) در سال ۱۳۲۳ ق دارد که بارها از روی آن افست گردیده است از جمله در سال ۱۴۱۲ ق ۱۹۹۲ م، توسط دار المعرفه بیروت، که برخی نسخ آن، چاپ اول، چاپخانه بزرگ امیری در بولاق مصر به سال ۱۳۲۹ قمری با تصحیح نصر العادلی بوده است. نسخه فوق با نسخه موجود در کتابخانه محمودیه مدینه منوره تطبیق داده شده است.
چاپی نیز در ده جلد و ۳۰ جزء از طرف چاپخانه مصطفی بابی حلبی انجام گرفته که مرتبه اول آن به سال ۱۳۸۹ ق، ۱۹۶۲ م در قاهره با تحقیق و تصحیح ابراهیم عطوة عوض، عرضه شده است.
اما
نسخه حاضر از طرف دار الکتب العلمیة بیروت با تحقیق شیخ زکریا عمیرات در ۶ جلد به سال ۱۴۱۶ ق ۱۹۹۶ به عنوان چاپ اول، منتشر گردیده است. این نسخه حاوی مقدمه کوتاهی از مفسر در شیوه تالیف،
روش تفسیر و منابع و انگیزه وی، و مقدمات ۱۱ گانه تفسیری نیشابوری، می‌باشد، انتهای هر جلد فهرستی به ترتیب آیات تفسیر شده راهنمای محققین می‌باشد.
۱- مقدمه تفسیر نیشابوری ج۱ و سایر مجلدات آن
۲-
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی به کوشش
بهاء الدین خرمشاهی ج۱ ص۷۲۵ و ج۲ ص۲۲۹۰
۳-
ریحانة الادب در شرح احوال و آثار علماء... میرزا محمد علی مدرس جلد ۶ ص۱۹۷
۴-
المفسرون حیاتهم و منهجهم سید محمد علی ایازی صفحه ۵۲۴
۵-
التفسیر و المفسرون دکتر
محمد حسین ذهبی ج۱ ص۳۲۱
۶- مقاله نصر العادلی مصحح نسخه حاشیه تفسیر طبری، در شرح حال مختصری از نیشابوری، که در انتهای آن نسخه به چاپ رسیده است.
نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
