• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تفاسیر قرن هشتم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


از نیمه دوم قرن هشتم شاهد درخشش آثار تفسیری شیعی و مطرح شدن احکام شریعت و معارف اسلامی هستیم. تفاسیر قرن هشتم یازده مورد می‌باشد، از جمله آنان اثر علامه حلی، علاءالدوله سمنانی، رشیدالدین فضل‌الله همدانی، نظام نیشابوری و ... می‌باشد.


مفتاح التفاسیر اثر رشیدالدین فضل اللّه (۶۴۵ - ۷۱۸ ق) فرزند عمادالدوله ابوالخیر. از مشاهیر اطباء و مؤرخین.
وی در حکمت و فلسفه شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی بود و در ۶۹۷ ق به وزارت غازان خان نـائل گـردید و در پست وزارت تا عصر اولجایتو ایلخان مغول باقی ماند و پس از مرگ سلطان به تهمت کوتاهی در امر معالجه او به شهادت رسید و در قلعه رشیدیه تبریز مدفون گردید.
گـرچـه شیعه بودن خواجه مورد تردید عده‌ای است ولی قول شیعه نبودنش نیز مورد تعجب و انـکـار عـده دیـگری است زیرا نفوذ او را در دربار ایلخانان مغول و روابطش را با خواجه طوسی و دلائل دیگری از این قبیل را حجت بر شیعه بودن او می‌دانند.
تفسیر مورد بحث تفسیری است کامل که خواجه آن را به شیوه فلسفی تالیف نموده است. در بیان و تاویل آیات از مسائل عقلانیه بهره گرفته و در نوع خود بی نظیر است.
ابن حجر عسقلانی در الدرر الکامنه می‌گوید (وی دارای تفسیری است بر قرآن به شیوه فلاسفه بـدین جهت بود که او متهم به کفر و الحاد گردید و نیز پس از قتل وی تمامی مؤلفات او را آتش زدند) دو وزیر قبل از خواجه رشیدالدین در حکومت مغولی به قتل رسیده بودند لذا وی قسمتی از‌ امـوال خود را وقف کتابخانه خویش کرد و جمع کثیری از کتاب و هنرمندان را جهت استنساخ مـؤلـفـات خـود و تذهیب و تزیین آنها استخدام نموده بوده و مؤلفات خویش را تکثیر و استنساخ می‌نمود.
و بـه کـتـابـخـانـه عمومی و خصوصی گوشه و کنار جهان ارسال می‌داشت لذا امروزه از تمامی‌مؤلفات وی نسخه‌های متعدد و نفیسی در دست می‌باشد. کـهـن تـریـن نسخه این تفسیر در کتابخانه کاخ گلستان مورخ ۷۰۸ ق می‌باشد که در یک مجلد بزرگ ضمن مجموعه‌ای با سایر مؤلفات وی گردآوری شده است.
تفسیر مفتاح التفسیر که مورد توجه علمای عصر خویش بود. بیش از صد نفر از فحول علمای اعلام و مفسران بر آن تقریظ نوشته‌اند. خـواجـه رشـیـدالدین فضل اللّه مؤلف جامع التواریخ رشیدی را سه تفسیر دیگری است :
۱) تفسیر بـعـضی آیات قرآن، خواجه در این تفسیر بعضی از آیات کریمه را که امکان بحث فلسفی و عرفانی داشته است انتخاب نموده و مورد تاویل قرار داده است.
نسخه منحصر به فرد از آن در مجموعه رشیدی کتابخانه کاخ گلستان موجود می‌باشد.
۲) اعجاز القرآن، شامل نه رساله در اعجاز قرآن و نسخه‌ای از آن در مجموعه رشیدی موجود است.
۳) تفسیر رشیدی، شامل ۱۹ رساله در تفسیر بعضی از آیات و ذکر روایات و بحث در فضیلت علم و عقل بر مذاق فلاسفه و حکماء.
[۱] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۸، ص۴۰۱.    
[۲] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۵۲.
[۳] بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۵۲۳.
[۴] العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۱، ص۵۱۰.    
[۵] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنه، ج۳، ص۱۶۰.    
[۶] ابن حجرعسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنه، ج۴، ص۲۷۱.    
[۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۱، ص۳۲۳.    
[۸] ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۶، ص۴۴.
[۹] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۷.    
[۱۰] داودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۴.    
[۱۱] الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه، ص۲۸۳.
[۱۲] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۷۴.
[۱۳] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.


السر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز اثـر جـمـال الـدین ابومنصور الحسن (۶۴۸ - ۷۲۶ ق) فرزند سدیدالدین المطهر حلی معروف به علامه حلی، از بزرگان و مشاهیر علمای شیعه.
عـلامـه حـلی در استبصار سلطان خدابنده نقش اساسی داشت و عامل مؤثر در تشیع او بود و در سال ۷۰۸ ق سکه به نام ائمه (علیه‌السّلام) زد و جهان اسلام را از بدعت خلافت که پس از وفات پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برپا گشته بود نجات داد.
‌ایـن تفسیر که نام آن را به اختلاف نقل نموده‌اند: السر الوجیز و القول الوجیز و التیسیر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، به شیوه کلامی نگاشته شده است.
‌امـروزه نـسخه‌های متفرق و متعددی از آن در کتابخانه‌های ایران و عراق در دست است از جمله نـسـخـه کـهـن کـتابخانه سید عبدالحسین الحجة آل طباطبائی حائری در کربلا که امروزه نزد فرزندش سید علی الحجة آل طباطبائی محفوظ است.
عـلامـه حـلـی دارای دو تفسیر دیگر نیز هست :
۱) ایضاح مخالفة السنة لنص الکتاب و السنة، حر عاملی در امل الامل شیوه مفسر را در این تفسیر چنین وصف نموده است: مفسر روش عجیبی را در این تفسیر پیموده است وی در تفسیر هر آیه و کلمه مخالفت‌های اهل سنت را از وجوه مختلفی بیان می‌نماید.
‌ایـن تـفسیر در چند جلد نوشته شده که فقط تا پایان مجلد دوم (آخر سوره آل عمران) در دست است و سایر مجلدات آن از کتب مفقوده شیعه می‌باشد.
۲) نهج الایمان فی تفسیر القرآن، این تفسیر در یک جلد و به شیوه ادبی و کلامی و تلخیص و جمع بین سه تفسیر مهم: مجمع البیان، التبیان و الکشاف بوده است و مؤلف از آن در خلاصة الاقوال نام برده است ولی فعلا موجود نیست.
[۱۴] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۳۹۶.    
[۱۵] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۲۷.    
[۱۶] شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الامل، ج۲، ص۸۱.    
[۱۷] ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۴، ص۱۲۵.    
[۱۸] العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۱، ص۵۴۶.    
[۱۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، ص۵۲.    
[۲۰] ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۱۸۸.    
[۲۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۲، ص۱۷۰.    
[۲۲] علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال، ص۲.    
[۲۳] خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۲، ص۲۶۹.
[۲۴] افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۵۸.    
[۲۵] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۳۴۶.    
[۲۶] ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۳۱۷.    
[۲۷] یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۲۱۰.    
[۲۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فـی مـصـنـفی علم الرجال، ص۱۳۱.
[۲۹] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۳۰۳.    
[۳۰] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۲.
[۳۱] عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۱۸.
[۳۲] خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۷۱.    
[۳۳] اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۲۳۰.    
[۳۴] ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۹، ص۲۶۷.    


فتح المنان فی تفسیر القرآن، اثر علامه قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی معروف به قطب شیرازی (م ۷۱۰ق).

غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تـفـسیر نیشابوری)، اثر نظام الدین حسن (زنده در ۷۲۸ ق) فرزند محمد بن حسین نیشابوری معروف به نظام نیشابوری و نظام اعرج، از مفسران و ادبای شیعه.
تفسیر مورد بحث در سه مجلد بزرگ از جمله جامع و مفیدترین تفسیرهای شیعی است. دارای یـازده مقدمه است و به این نکته اشاره دارد که این تفسیر ملخص تفسیرهای مفاتیح الغیب فخر رازی و الکشاف زمخشری و تفاسیر عمده دیگر است.
و شـامـل جـهـات مختلف از وقوف و قراءآت و ذکر شماره حروف و کلمات و عدد آیات سپس در تفسیر آیه نیز به تاویل آن می‌پردازد.
خوانساری در روضات الجنات در وصف این تفسیر می‌نویسد: از بهترین شروح کتاب اللّه مجید اسـت و جـامـع تـریـن تفسیرها که دارای فوائد لفظیه و معنویه می‌باشد و نیز خواص و عوام از آن بهره مند می‌گردند.
‌امـروزه نـسـخه‌های متعدد کهن از این اثر در دست می‌باشد از جمله چهارده نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (کهنترین آنها نسخه مورخه ۸۸۵ ق به شماره ۱۲۳۱۱ و نسخه مورخه ۸۹۰ ق به شماره ۱۴۹۶). این تفسیر در تهران قبلا در سه مجلد و سپس در ۱۳۱۳ ق در یک مجلد بزرگ چاپ و بعدا در مصر و دهلی تجدید چاپ شده است.
نـظـام نیشابوری دارای تفسیر دیگری است به نام لب التاویل که به شیوه تاویل الایات کمال الدین عبدالرزاق کاشانی تصنیف نموده است و سید محسن امین عاملی می‌گوید که این تفسیر با تفسیر دیگر نیشابوری به چاپ رسیده است.
[۳۵] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۴۸.    
[۳۶] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۴۶.    
[۳۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۶، ص۳۱.    
[۳۸] خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۳، ص۱۰۲.
[۳۹] مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۶، ص۱۹۷.
[۴۰] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۹۶.    
[۴۱] عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۰۵.
[۴۲] سرکیس، الیان، معجم المطبوعات، ج۲، ص۱۵۲۷.    
[۴۳] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۸۱.    
[۴۴] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۳.
[۴۵] مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۲، ص۶۳۸.
[۴۶] قمی، شیخ عباس، هدیة الاحباب، ص۲۵۷.


تاویل الایات اثر کمال الدین عبدالرزاق کاشانی (م ۷۳۰ یا ۷۳۵ ق)، از علمای عرفاء و صوفیه.
مفسر از معاصرین علامه حلی بوده و نیز بین وی و علاءالدوله سمنانی مکاتباتی در مساله وحدت وجود مبادله گردیده که جامی در نفحات الانس ضبط کرده است.
‌ایـن تـفسیر بر مذاق اهل عرفان تالیف گردیده و شهید ثانی در ستایش این تفسیر می‌گوید (در موضوع خود بی نظیر می‌باشد و نیز مثل این تفسیر تاکنون تالیف نگشته است) فراغت از تالیف این تفسیر رمضان ۷۲۹ ق می‌باشد.
کـمال الدین عبدالرزاق کاشانی تفسیر دیگری به نام : تفسیر السراج الوهاج، دارد که در تاویل آیات قرآنی بر مبنای مسائل عقلی و به مذاق اهل عرفان و تصوف تالیف گردیده است.
[۴۷] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۵۰.
[۴۸] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۱۲.    
[۴۹] مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۴.
[۵۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۳، ص۳۰۳.    
[۵۱] خیمی، صلاح محمد، فـهـرسـت دارالـکـتـب، ج۶، ص۱۶۲.
[۵۲] خیمی، صلاح محمد، فـهـرسـت دارالـکـتـب، ج۷، ص۲۰۰.
[۵۳] فکرت، محمدآصف، فهرست کتب خطی آستان قدس، ص۱۰۱.
[۵۴] فکرت، محمدآصف، فهرست کتب خطی آستان قدس، ج۱، ص۴۱۷.
[۵۵] شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۶۹.
[۵۶] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.
[۵۷] عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۴۸۰.
[۵۸] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۲۶۶.    
[۵۹] بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ۱، ص۵۶۷.    

تفسیر بناکتی اثر ابوسلیمان فخرالدین داوود (م ۷۳۵ ق) فرزند تاج الدین ابوالفضل محمد بن داوود بناکتی.
وی از علما و شعرای مقربین سلطان غازان خان و سلطان محمد خدابنده و ابوسعید بهادر است و کتابش روضة اولی الالباب بهترین منبع از تاریخ آن روزگار است.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی است و به شیوه ادبی و کلامی که طی کتب تفسیر و تاریخ از آن نقل گردیده است.
‌امـروزه نـسـخـه هـای متعددی از آن مشاهده شده از جمله نسخه‌ای از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه غرب همدان موجود است چنانچه در فهرست ۷۳ ذکر شده است.
[۶۰] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۶، ص۳۸۳.    
[۶۱] سمرقندی، دولتشاه، تذکره، ص۱۷۰.
[۶۲] ادوارد براون، تاریخ ادبیات فارسی، ج۳، ص۱۲۲.
[۶۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنه المائة الشامنة، ج۳، ص۷۵.    
[۶۴] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۸۰۹.    
[۶۵] افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۶۲.    


مـدارج الـسـالـکین اثر شیخ رکن الدین ابوالمکارم احمد (۶۵۹ - ۷۳۶ ق) فرزند محمد سمنانی معروف به علاءالدوله سمنانی از اقطاب صوفیه و اکابر حکماء، متخلص به علاء یا علائی.
تفسیر مورد بحث بر مذاق اهل عرفان تصنیف گردیده است.
در دو مجلد از مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۱۶) است. سـیـد عـلی اردلان در فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس آن را با تردید به مفسر نسبت داده است. اما محمد آصف فکرت در فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس تفسیر مذکور را بدون تردید از مفسر می‌داند.
نسخه‌های متعددی از این تفسیر در کتابخانه‌های خصوصی و عمومی‌امروزه در دست می‌باشد.
[۶۶] زرکلی، خیرالدین، اعلام، ص۲۲۳.
[۶۷] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۰.    
[۶۸] ابن حجرعسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنه، ج۱، ص۲۹۶.    
[۶۹] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۲۳۷.    
[۷۰] هدایت، رضا قلی خان، ریاض الـعـارفـین، ص۱۶۸.
[۷۱] ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۸، ص۲۲۱.    
[۷۲] داودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۶۷.    
[۷۳] خیام پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، ص۳۹۹.
[۷۴] فکرت، محمدآصف، فـهـرسـت الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۵۰۶.
[۷۵] فکرت، محمدآصف، فـهـرسـت الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۶۵.
[۷۶] اردلان، سیدعلی، فهرست کـتـب خـطی کـتـابـخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۶۵.
[۷۷] شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۱۳۴.
[۷۸] گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، ص۴۵۸.
[۷۹] بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ۱، ص۱۰۸.    


تحفة الاشراف فی کشف غوامض الکشاف اثـر سـید عزالدین و یا عمادالدین یحیی (۶۸۰ - ۷۵۳ ق) علوی حسنی معروف به فاضل یمانی از مشاهیر مفسران زیدیه و مجتهدان عصر خویش. تـفـسـیر مورد بحث در غریب و متشابه قرآن کریم است که مفسر بر مبنای مذاق زیدی خویش به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. جلد اول و جلد دوم مورخه سال ۱۰۶۳ ق از مخطوطات کتابخانه جامع الکبیر (شماره ۵۳) در آن کتابخانه موجود است. فـاضـل یـمـانـی دارای تفسیر دیگری است به نام درر الاصداف فی حل عقد الکشاف، که به شرح کشاف زمخشری پرداخته است.
نسخ آن در کتابخانه‌های یمن موجود است.
[۸۰] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۸، ص۱۶۳.
[۸۱] شوکانی، محمد، البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ج۲، ص۳۴۰.    
[۸۲] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۳۳۹.    
[۸۳] الميهي، أحمد، الببلاوي، محمد، فـهـرسـت الـخدیویة، ج۱، ص۱۳۷.
[۸۴] حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۴۷۵.    
[۸۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج ۱۳، ص۲۱۹.
[۸۶] حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۶۱.
[۸۷] بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۲، ص۵۲۷.    
[۸۸] فهرست کتابخانة الصفیة، ۱، ص۳۹۰.


بحر الاصداف اثر قطب الدین محمد (م ۷۷۶ ق) فرزند محمد رازی بویهی از علماء و حکما و طرق اجازات امامیه.
تـفسیر مورد بحث حاشیه و شرحی است بر تفسیر الکشاف که مفسر در ۷۳۳ ق از تالیف آن فراغت یافته است. نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های ایران و عراق از این تفسیر در دست است.
قـطـب الـدین محمد بویهی را تفسیر دیگری به نام تحفة الاشراف دانسته‌اند که شرح و حواشی به تفسیر الکشاف است.
نسخه‌های آن در کتابخانه‌ها از جمله در الکتبة الخدیویه مصر موجود است.
[۸۹] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۴۱۳.    
[۹۰] صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص۴۰۰.
[۹۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۲۰۰.    
[۹۲] ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة، ج۶، ص۹۹.    
[۹۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۳، ص۳۰.    
[۹۴] ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۸، ص۳۵۵.    
[۹۵] بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۹۴.
[۹۶] نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۴۸.
[۹۷] عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۳۷.
[۹۸] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.


تفسیر دیلمی از شیخ ابومحمد الحسن (م ح ۷۷۵ ق) فرزند ابوالحسن دیلمی، از محدثین و متکلمین شیعه.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و به شیوه روائی و کلامی طی کتب حدیث و تفسیر شیعه از آن نقل گردیده است.
نسخه‌ای از این تفسیر را سید محمد حسینی در اختیار داشته است و در آیات الباهرات بسیاری از این تفسیر را نقل می‌کند.
شیخ آقابزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة می‌نویسد حسن بن محمد دیلمی غیر از الحسن بن ابـوالـحـسـن بن محمد دیلمی مفسر است که علامه کراچکی در کنز الفوائد خود از تفسیر او نقل می‌نماید.
[۹۹] شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، تعلیقة امل الامل، ص۲۰۹.
[۱۰۰] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۶.    
[۱۰۱] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۳۳.    
[۱۰۲] شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الامل، ج۲، ص۷۷.    
[۱۰۳] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۳۸.    
[۱۰۴] افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۸.    
[۱۰۵] مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۲۴۸.


مختصر تفسیر علی بن ابراهیم قمی اثـر شیخ کمال الدین عبدالرحمان (۶۹۵ - ۷۹۳ ق) فرزند محمد حلی معروف به ابن العتایقی، از حکما و علمای اسلامی.
وی از مردم قریه عنایق از نواحی حله است. ابن العتایقی این تفسیر را در یک جلد به زبان عربی و به شیوه روائی و کلامی‌نگاشته است. مـفسر اسانید آن دسته از روایت‌های تفسیر قمی که ظاهر آن دلالت بر عدم عصمت انبیاء را داشته است نیاورده است. و در مقدمه خود می‌نویسد این گونه تفسیرها موافق با مذهب شیعه نمی‌باشد.
چون اعتقاد امامیه بر منزه و معصوم بودن انبیاء از هرگونه گناه و معصیت است. همچنین بر وفق مشرب فلسفی خود نکات بسیار بر آن افزوده است. وی در ۷۶۷ ق از تلخیص و تهذیب این تفسیر فراغت یافته است. نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیة اللّه مرعشی در قم (شماره ۲۸۲) می‌باشد.
ابـن عـتـایـقـی تـفسیر دیگری به نام الناسخ و المنسوخ دارد که آیات ناسخ و منسوخ را به ترتیب سوره‌های قرآن مورد بحث و تفسیر قرار داده است.
نسخه‌های متعددی از این تفسیر مشاهده شده است که از آن جمله است نسخه (۲۲۵۵) کتابخانه مرعشیه قم.
[۱۰۶] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۷، ص۴۶۵.    
[۱۰۷] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۳۰.
[۱۰۸] عواد، کورکیس، خزائن الکتب القدیمة فی العراق، ص۱۳۵.
[۱۰۹] افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۳، ص۱۰۳.    
[۱۱۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۰۹.    
[۱۱۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۱۹۰.    
[۱۱۲] حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشیه قم، ج۱، ص۳۰۹.
[۱۱۳] قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۳۵۴.    
[۱۱۴] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۵، ص۱۶۷.    


المحیط الاعظم اثـر سید بهاءالدین یا رکن الدین حیدر (ح ۷۲۰ - ب ۷۹۴ ق) فرزند تاج الدین علی عبیدی معروف بـه آملی، از اعاظم عرفای شیعه و فحول مفسران صوفیه
[۱۱۵] جعفری، محممهدی، دایرة المعارف تشیع، آملی، بهاءالدین حیدر، ج۱، ص۲۳۳.
آمـلـی در‌ ایـن اثر بر وفق مذاق عرفانی و روح تصوف به تاویل آیات قرآنی پرداخته و آن را بر چهار مطلب استوار کرده است بر حسب ذات، صفات، اسماء و افعال.
مطلب نخست در تاویل آیات توحید است. مطلب دوم در تعریف و حقیقت. مطلب سوم در ترتیب و تقسیم آن. مطلب چهارم در کیفیت و تفصیل مطلب یاد شده.
تاریخ فراغت از تالیف این تفسیر رمضان ۷۷۷ ق است. و آن را به نام شاه شجاع صادر نموده است.
میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلماء از این تفسیر به نام تفسیر المحیط الاعظم فی تفسیر القرآن المکرم نام برده و تفسیر المحیط الاعظم و تفسیر البحر الخضم را دو تفسیر جدا از یکدیگر دانسته اسـت، شیخ آقابزرگ تهرانی که اصل نسخه خط مؤلف را در کتابخانه آستانه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) مشاهده نموده است در الذریعة می‌نویسد این دو تفسیر یکی است.
سـیـد حـیـدر آملی تفسیرهای دیگری دارد به نام :
۱) منتخب التاویل، که با مذاق عرفانی و شیوه متصوفه به تاویل حروف و کلمات و آیات قرآن پرداخته است.
۲) تـاویلات، که خود آن را تلخیص و عصاره افکار و تکمیل سه تفسیر قبلی خود دانسته و همانند قرآن آن را ناسخ تورات و انجیل و زبور یاد کرده است.
[۱۱۶] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۶، ص۲۷۱.    
[۱۱۷] زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۹۰.
[۱۱۸] بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۱۹۲.
[۱۱۹] زرین کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، ج۲، ص۱۳۸.
[۱۲۰] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۱۶۱.    
[۱۲۱] آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۶۶.    
[۱۲۲] خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۳، ص۲۰۱.
[۱۲۳] افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۲، ص۲۱۸.    
[۱۲۴] شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۵۱.
[۱۲۵] عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۶۵.
[۱۲۶] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.


از تفسیرهای اهل سنت در قرن هشتم هجری نیز می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱. مدارک التنزیل فی معانی التنزیل (تفسیر نسفی)، تالیف عبدالله بن احمد بن محمود نسفی (م ۷۰۱ ق)؛
۲. غرائب القرآن و رغائب الفرقان نوشته نظام‌الدین حسن بن محمد بن حسین قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج (زنده تا سال ۷۳۰ ق)؛
۳. التفسیر الکبیر (تفسیر ابن تیمیه)، اثر تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن تیمیه حرانی؛
۴. البحر المحیط فی تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن حیان)، تالیف ابوعبدالله محمد بن یوسف بن علی بن یوسف بن حیان اندلسی.
[۱۲۷] شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۹.
[۱۲۸] عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، ۱۳۲۲ -۱۳۹۱، طبقات مفسران شیعه، ج۲، ص(۲۳۸-۲۹۰).
[۱۲۹] صدرحاج سیدجوادی، احمد، ۱۲۹۶ -، دائرة المعارف تشیع، ج۴، ص(۵۱۹-۵۲۱).


مفسران قرن هشتم.

۱. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۸، ص۴۰۱.    
۲. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۵۲.
۳. ↑ بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۵۲۳.
۴. ↑ العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۱، ص۵۱۰.    
۵. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنه، ج۳، ص۱۶۰.    
۶. ↑ ابن حجرعسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنه، ج۴، ص۲۷۱.    
۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۱، ص۳۲۳.    
۸. ↑ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۶، ص۴۴.
۹. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۷.    
۱۰. ↑ داودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۴.    
۱۱. ↑ الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه، ص۲۸۳.
۱۲. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۷۴.
۱۳. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.
۱۴. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۳۹۶.    
۱۵. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۲۷.    
۱۶. ↑ شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الامل، ج۲، ص۸۱.    
۱۷. ↑ ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج۱۴، ص۱۲۵.    
۱۸. ↑ العزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، ج۱، ص۵۴۶.    
۱۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، ص۵۲.    
۲۰. ↑ ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۱۸۸.    
۲۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۲، ص۱۷۰.    
۲۲. ↑ علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال، ص۲.    
۲۳. ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۲، ص۲۶۹.
۲۴. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۵۸.    
۲۵. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۳۴۶.    
۲۶. ↑ ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۳۱۷.    
۲۷. ↑ یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۲۱۰.    
۲۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فـی مـصـنـفی علم الرجال، ص۱۳۱.
۲۹. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۳۰۳.    
۳۰. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۲.
۳۱. ↑ عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۱۸.
۳۲. ↑ خویی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۷۱.    
۳۳. ↑ اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، ج۱، ص۲۳۰.    
۳۴. ↑ ابن تغری بردی، یوسف بن تغری بردی، النجوم الزاهره، ج۹، ص۲۶۷.    
۳۵. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۴۸.    
۳۶. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۴۶.    
۳۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۱۶، ص۳۱.    
۳۸. ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۳، ص۱۰۲.
۳۹. ↑ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۶، ص۱۹۷.
۴۰. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۱۹۶.    
۴۱. ↑ عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۰۵.
۴۲. ↑ سرکیس، الیان، معجم المطبوعات، ج۲، ص۱۵۲۷.    
۴۳. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۸۱.    
۴۴. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۳.
۴۵. ↑ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۲، ص۶۳۸.
۴۶. ↑ قمی، شیخ عباس، هدیة الاحباب، ص۲۵۷.
۴۷. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۵۰.
۴۸. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۱۲.    
۴۹. ↑ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۴.
۵۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۳، ص۳۰۳.    
۵۱. ↑ خیمی، صلاح محمد، فـهـرسـت دارالـکـتـب، ج۶، ص۱۶۲.
۵۲. ↑ خیمی، صلاح محمد، فـهـرسـت دارالـکـتـب، ج۷، ص۲۰۰.
۵۳. ↑ فکرت، محمدآصف، فهرست کتب خطی آستان قدس، ص۱۰۱.
۵۴. ↑ فکرت، محمدآصف، فهرست کتب خطی آستان قدس، ج۱، ص۴۱۷.
۵۵. ↑ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۶۹.
۵۶. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.
۵۷. ↑ عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۴۸۰.
۵۸. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۲۶۶.    
۵۹. ↑ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ۱، ص۵۶۷.    
۶۰. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۶، ص۳۸۳.    
۶۱. ↑ سمرقندی، دولتشاه، تذکره، ص۱۷۰.
۶۲. ↑ ادوارد براون، تاریخ ادبیات فارسی، ج۳، ص۱۲۲.
۶۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنه المائة الشامنة، ج۳، ص۷۵.    
۶۴. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۹، ص۸۰۹.    
۶۵. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۵، ص۴۶۲.    
۶۶. ↑ زرکلی، خیرالدین، اعلام، ص۲۲۳.
۶۷. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۰.    
۶۸. ↑ ابن حجرعسقلانی، احمدبن علی، الدرر الکامنه، ج۱، ص۲۹۶.    
۶۹. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۲۳۷.    
۷۰. ↑ هدایت، رضا قلی خان، ریاض الـعـارفـین، ص۱۶۸.
۷۱. ↑ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۸، ص۲۲۱.    
۷۲. ↑ داودی، محمدبن علی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۶۷.    
۷۳. ↑ خیام پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، ص۳۹۹.
۷۴. ↑ فکرت، محمدآصف، فـهـرسـت الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۵۰۶.
۷۵. ↑ فکرت، محمدآصف، فـهـرسـت الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۶۵.
۷۶. ↑ اردلان، سیدعلی، فهرست کـتـب خـطی کـتـابـخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۶۵.
۷۷. ↑ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۱۳۴.
۷۸. ↑ گوپاموی، محمدقدرت‌الله، نتایج الافکار، ص۴۵۸.
۷۹. ↑ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ۱، ص۱۰۸.    
۸۰. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۸، ص۱۶۳.
۸۱. ↑ شوکانی، محمد، البدرالطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ج۲، ص۳۴۰.    
۸۲. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، بغیة الوعاة، ج۲، ص۳۳۹.    
۸۳. ↑ الميهي، أحمد، الببلاوي، محمد، فـهـرسـت الـخدیویة، ج۱، ص۱۳۷.
۸۴. ↑ حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۲، ص۱۴۷۵.    
۸۵. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج ۱۳، ص۲۱۹.
۸۶. ↑ حسینی اشکوری، احمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۶۱.
۸۷. ↑ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۲، ص۵۲۷.    
۸۸. ↑ فهرست کتابخانة الصفیة، ۱، ص۳۹۰.
۸۹. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۹، ص۴۱۳.    
۹۰. ↑ صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ص۴۰۰.
۹۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۲۰۰.    
۹۲. ↑ ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة، ج۶، ص۹۹.    
۹۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۳، ص۳۰.    
۹۴. ↑ ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۸، ص۳۵۵.    
۹۵. ↑ بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۹۴.
۹۶. ↑ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۴۸.
۹۷. ↑ عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۳۷.
۹۸. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.
۹۹. ↑ شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، تعلیقة امل الامل، ص۲۰۹.
۱۰۰. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۱۶.    
۱۰۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص۳۳.    
۱۰۲. ↑ شیخ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الامل، ج۲، ص۷۷.    
۱۰۳. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۳۸.    
۱۰۴. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۱، ص۳۳۸.    
۱۰۵. ↑ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۲۴۸.
۱۰۶. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۷، ص۴۶۵.    
۱۰۷. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۳۳۰.
۱۰۸. ↑ عواد، کورکیس، خزائن الکتب القدیمة فی العراق، ص۱۳۵.
۱۰۹. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۳، ص۱۰۳.    
۱۱۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۱۰۹.    
۱۱۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۱۹۰.    
۱۱۲. ↑ حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشیه قم، ج۱، ص۳۰۹.
۱۱۳. ↑ قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۳۵۴.    
۱۱۴. ↑ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۵، ص۱۶۷.    
۱۱۵. ↑ جعفری، محممهدی، دایرة المعارف تشیع، آملی، بهاءالدین حیدر، ج۱، ص۲۳۳.
۱۱۶. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۶، ص۲۷۱.    
۱۱۷. ↑ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۲، ص۲۹۰.
۱۱۸. ↑ بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۱۹۲.
۱۱۹. ↑ زرین کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف ایران، ج۲، ص۱۳۸.
۱۲۰. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة، ج۲۰، ص۱۶۱.    
۱۲۱. ↑ آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الحقائق الراهنة، ج۳، ص۶۶.    
۱۲۲. ↑ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۳، ص۲۰۱.
۱۲۳. ↑ افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء، ج۲، ص۲۱۸.    
۱۲۴. ↑ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۵۱.
۱۲۵. ↑ عامر، الحلو، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۶۵.
۱۲۶. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۱۱.
۱۲۷. ↑ شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۹.
۱۲۸. ↑ عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، ۱۳۲۲ -۱۳۹۱، طبقات مفسران شیعه، ج۲، ص(۲۳۸-۲۹۰).
۱۲۹. ↑ صدرحاج سیدجوادی، احمد، ۱۲۹۶ -، دائرة المعارف تشیع، ج۴، ص(۵۱۹-۵۲۱).


فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن هشتم قمری».    
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن هشتم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۲.    


رده‌های این صفحه : تفاسیر شیعه | تفاسیر قرن هشتم | تفسیر | علوم قرآن | کتاب شناسی | مقالات اندیشه قم
جعبه ابزار