تعلیقات علی الحکمة المتعالیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تعليقات علی الحكمة المتعالية، مجموعه
تعلیقات شهید سیدمصطفی خمینی، به
زبان عربی در دو جلد، بر اثر معروف فلسفی
الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة صدرالمتألهین است که توسط
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی منتشر شده است.
این اثر و سایر آثار علمی سیدمصطفی خمینی به‌مناسبت بیستمین سالگرد شهادتش توسط انتشارات مذکور به چاپ رسیده است.
بااینکه اکثر آثار این سید شهید مربوط به دوران تحصیل او در
نجف هستند، اما این اثر از این امر مستثناست؛ یعنی مربوط به اوایل دوران تحصیل او در
قم است که بعد از
تبعید آن را تکمیل کرده است.
کتاب حاضر، حاصل تلاش سال‌های متمادی تحصیل نویسنده است که البته طول مدت کتابتش باعث عدم انسجام میان
تعلیقات شده است و ازاین‌رو برخی از
تعلیقات آن بهتر و دقیق‌تر از برخی دیگر است. همچنین
تعلیقات سیدمصطفی خمینی، بر تمام کتاب نبوده و بر برخی مباحثش، به‌ویژه مباحث
جوهر و
عرض متعلق است. شاید شدت اهتمام سید شهید بر
تعلیقه بر این بخش به‌خصوص از حکمت متعالیه صدرالمتألهین، عدم وجود
تعلیقات زیاد بر آن است؛ یعنی او به‌ویژه بر این قسمت
تعلیقه زده است تا شکاف مشهود در شروح اسفار در این قسمت را پر کرده باشد.
وی در اکثر مباحث، مانند
وجود ذهنی و
حرکت و
عقل و
معقول و مباحث
الهیات بالمعنی الاخص و مباحث
نفس و
معاد، مطالب ظریفی را مطابق
برهان و
ذوق سلیم بیان کرده است. از نکات بارز این
تعلیقات، شجاعت مصنف شهید آن در نقد آرا و ارائه تحقیقات و تدبر در تمام مطالبی است که متقدمین و متأخرین این
علم بیان کرده‌اند؛ تا نظری که آن را نقد نکرده و در آن تدبر ننموده، نپذیرد. مصطفی خمینی، با وجود حسن ظنی که به حکما و
عرفا دارد (و ازاین‌رو، هرجا خللی در کلام یا نحوه ارائه کلام آنان ببیند آن را توجیه می‌نماید)، صرفا به
تقلید از آنان نپرداخته و بدون دلیل بر قول کسی اعتماد نمی‌کند.
تعلیقات شهید مصطفی خمینی بر اسفار (الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة)، علی‌رغم ایجاز و اختصارش، نکته‌های علمی دقیقی را در
مابعدالطبیعه و
فلسفه اولی، بلکه در
علم طبیعی به خواننده اهل تحقیق نشان می‌دهد.
از نکات جالب این کتاب این است که نویسنده آن برخی از حواشی
آقاعلی زنوزی بر اسفار را نقل کرده است؛ بااینکه حواشی مدرس زنوزی در دسترس نیست. علت این امر شاید این باشد که او نسخه‌ای از
تعلیقات مدرس زنوزی را در دست داشته یا این نسخه در دست برخی از دوستانش بوده است.
همچنین
امام خمینی نیز حواشی‌ای بر الحكمة المتعالية ملاصدرا داشته است که آن نیز مفقود است، اما ازآنجاکه شهید سیدمصطفی خمینی نزد پدرش این کتاب را خوانده است (شروع آموزش این کتاب نزد پدرش سال ۱۳۷۴ق، در
تهران بوده است)، برخی مطالب را از او نقل کرده است.
امام خمینی کتاب
اسفار اربعه ملاصدرا را تدریس داده است. لکن تقریرات اسفار امام خمینی، تنها باب‌های ششم و هفتم از مباحث نفس و باب‌های هشتم تا یازدهم از مباحث معاد آن را شامل می‌شود. شیوه تدریس و‌اندیشه‌های فلسفی و عرفانی امام خمینی در این تقریرات روشن است. ایشان با نگاه فلسفی در تبیین دیدگاه ملاصدرا، وجود را اصیل می‌داند
و در نگاه عرفانی، نظر اهل حق و کشف را فوق
اصالت وجود یا
اصالت ماهیت یاد می‌کند؛ چنان‌که اهل حق در ممکنات قائل به وجود استقلالی نیستند و برهان هم موافق با این نظر است.
ایشان گاه ضمن توضیح متن، درباره اشکال‌هایی که ملاصدرا از حکیمان پیشین نقل کرده و به آنها جواب داده است، داوری می‌کند و گاهی خود نیز دیدگاهی را مطرح می‌کند ازجمله در بحث چگونگی
تعلق نفس به بدن و چگونگی
تعلق مظاهر هستی به حق‌تعالی به روایتی از
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) استناد می‌کند و نظر ملاصدرا را درباره
تعلق ماهیت به وجود که آن را اعلی مرتبه
تعلق می‌داند، درست نمی‌داند و حقیقت
تعلق را همان وجود رابط و عین ربط می‌داند
یا در مسئله حدوث و قدیم نفس اشکال ملاصدرا بر
شیخ اشراق را وارد نمی‌داند و آرای ملاصدرا را در این زمینه بررسی و نقد می‌کند، به عقیده امام خمینی هرچند حدوث نفس از ماده است، به سبب کمال روحانیتش، به عالم مجردات نزدیک است. بنابراین ایشان دلایل ملاصدرا درباره شیخ اشراق را ردّ می‌کند. همچنین در باب نهم، فصل پنجم، ذیل عنوان «اختلاف قوای نفسانیه» نظریات ملاصدرا درباره نفس را با نظریات ارسطو و ابن‌سینا مقایسه و اختلاف آنها را بررسی و تحلیل می‌کند و درباره غرض ملاصدرا از بیان لغزش‌های ابن‌سینا، مطالب پندآموزی را بیان می‌کند و اهل حکمت را به خلوت کردن با خدا سفارش می‌کند. امام خمینی در نقد دیدگاه‌های ملاصدرا به طور کلی به دو روش عمل کرده است گاهی با اشاره و احتیاط و گاهی به طور صریح نظریات وی را نقد می‌کند، مثلاً در بحث مراتب
تجرد نفس، با طرح یک مسئله و با عبارت «خلاف تحقیق بودن» آن را مردود می‌داند و سپس دیدگاه خود را بیان می‌کند. امام خمینی نظریات ملاصدرا را درباره نفس و تناسخ به‌صورت مفصل، شرح داده و مطالب بسیار سودمندی در این زمینه ارائه کرده است.
سیدمصطفی خمینی، همچنین برخی کتاب‌ها را نزد
سیدابوالحسن رفیعی قزوینی فراگرفت (شروع تحصیلش نزد این استاد ۱۳۷۴ق، بوده است) و برخی از تحقیقات و شروح را از او در این اثر نقل می‌کند.
استنساخ و مقابله کتاب با متن، تعیین مواضع
تعلیق به جهت سهولت شناسایی تشخیص آن از متن اصلی، تصحیح مواضع
تعلیقه در موارد اختلافی میان نسخه قدیم و جدید و تعیین یکی از آنها، عنوان‌بندی مطالب بر اساس عناوین مذکور در اسفار اربعه، عدم دست بردن در اصل متن (به هدف تصحیح آن؛ مثلا ارجاع ضمیر مؤنث به کلمه مذکر و...) به جهت حفظ اصل متن، شماره‌گذاری و پاراگراف‌بندی مطالب به جهت تسهیل فهم آن، تخریج آیات کریمه و احادیث شریفه و نظرات علما تا جایی که در توان ناشر بوده و کتاب‌ها در دسترسش بوده (مثلا کتاب سبيل الرشاد، در دسترس ناشر نبوده) و... از جمله کارهای تحقیقی است که توسط ناشر برای چاپ این اثر انجام شده است.
•
ویکی نور، برگرفته از مقاله «تعلیقات علی الحکمة المتعالیة»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۸/۲. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
