تعداد آیات الاحکام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
درباره تعداد آیات الاحکام نظرات
فقها و
مفسران متفاوت است.
مشهورترین آمار درباره تعداد آیات‌احکام ۵۰۰ آیه و حتی برخی مفسّران، کتاب خود را بر همين اساس نام نهاده‌اند مانند «النهاية فی تفسير خمسمأة آية» نوشته «
ابن متوج بحرانی».
ممکن است مراد آنان از اين رقم، تقريبی باشد.
نخستین فردی که در این باره سخن گفته،
مقاتل‌بن سلیمان (م.۱۵۰ ق) است.
به قول مشهور، تعداد آيات الاحکام پانصد
آیه است.
این شمارش در زبان‌ها
رایج افتاده و در میان بسیاری از کسانی که پس از مقاتل، در تفسیر آیاتِ احکام،
تألیف مستقل داشتند، همین تعداد آیه، محور
استنباط احکام قرار گرفت. از جمله کسانی که بر اساس همین
آمار به
تفسیر آیات پرداختند،
منذربن سعید بلوطی (م.۳۵۰ق) و
ابن‌عربی (م.۵۴۳ ق) در
اهل‌سنت و
متوج بحرانی (م. ۷۷۱ ق) و فرزندش (م.۸۳۶ق.) در
شیعه که کتاب خود را به همین نام خمس مأة آیة فی الاحکام نامیدند.
از تاریخ نگارش آیات احکام، مرحله‌ای می‌گذرد که درباره
گزینش و
شمارش آیات احکام تردید می‌شود؛ به طور مثال
ابن دقیق (م. ۷۰۲ ق) مقدار آیات الاحکام را منحصر در این عدد نمی‌داند و معتقد است: تعداد آن به
قریحه‌ها و ذهن‌های گوناگون بستگی دارد؛ زیرا برای کسی که
خدا، باب استنباط را در
دل او گشوده و در علم
شریعت راسخ کرده است و
اصول احکام و
فروع را می‌شناسد، بیش از این تعداد وجود دارد؛ بر همین اساس می‌گوید: آیات وارد در
قِصَص و
امثال را می‌توان در احکام مورد استفاده قرار داد.
به همین دلیل،
ابن مبارک، آیات احکام را ۹۰۰ آیه می‌داند.
شوکانی نیز با
اعتراض به
غزالی و ابن‌عربی که تعداد ۵۰۰ آیه را پذیرفته‌اند، بر آن است که می‌توان چندین برابر این تعداد آیات احکام را
استخراج کرد.
در برابر این کسان، افراد دیگری بوده‌اند که کمتر از ۵۰۰ آیه را مطرح کرده‌اند.
برای مثال،
محمد قاسم بن قاسم (م. ۱۰۶۷ ق) از
زیدیه، فقط از ۲۴۰
آیه بحث کرده است.
شلتوت، آیات احکام را حدود ۳۴۰ آیه شمرده و می‌نویسد: این شمارش تقریبی است؛ زیرا دانشمندان در این مسأله اتّفاق نظر ندارند.
خضری‌بک معتقد است که آیات‌الاحکام به بیش از ۳۰۰ آیه نمی‌رسد.
عبدالوهاب خلاّف نیز ۲۸۵ آیه را شمرده است.
در شیعه نیز
فاضل مقداد، مسأله ۵۰۰ آیه را مسلّم نگرفته و اعتقاد دارد که کمتر از این تعداد، آیات احکام داریم.
با این وصف، اشکالی در نظرش آمده که اگر آیات احکام کمتر از ۵۰۰ آیه است، چرا در
روایات اهل‌بیت، تعبیر
ربع از
قرآن در
فرایض و
احکام آمده است.
سپس دو
پاسخ به این
اشکال داده است: نخست آن که در این
روایات ربع حقیقی منظور نیست؛ بلکه مقصود یکی از چهار قسمت قرآن است و دوم آن‌که ممکن است بگوییم: منظور از فرایض و احکام، فقط
احکام فقهی به
معنای متداول نیست؛ بلکه احکام اصولی (
اعتقادی و
اخلاقی) را هم در بر می‌گیرد.
محقّق اردبیلی نیز در عمل، این آمار را نپذیرفته و فقط حدود ۳۷۰ آیه را تفسیر کرده است.
منشأ اختلاف در آمار آیات الاحکام، افزون بر اختلاف قریحه‌ها این است که بعضی، فقط به آیات
صریح در
حکم بسنده کرده؛ امّا برخی دیگر، به آیات غیر صریح نیز توجّه داشته و حتّی گستره آیات الاحکام را در دایره وسیع‌تری به
آیات امثال،
آیات قصص،
آیات اخلاقی و حتّی
آیات اعتقادی نیز سرایت داده‌اند و از مدلولات
تضمّنی و
التزامی آیات نیز
حکم فقهی استنباط کرده‌اند که با لحاظ این امر، نه تنها بیش از ۵۰۰ آیه، بلکه شاید نزدیک به ربع قرآن، بر احکام، فرایض، سنن و دستورهای عملی جوارحی و جوانحی در باب‌های گوناگون دلالت داشته باشد و لازم است ابوابی تنظیم شود که تاکنون نه در آیات احکام و نه کتاب‌های فقهی به آن پرداخته نشده است.
دانشنامه موضوعی قرآن. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۱، ص۱۶۸-۱۶۹.
