• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترکیب از وجود و عدم

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


ترکیب از وجود و عدم در میان انواع ترکیبات، از حیثِ درجهٔ وجودی، پایین‌ترین و بدترین ترکیب است؛ اما ترکیب از وجود و عدم، هرچند به نظر می‌رسد که ترکیبی حقیقی است، اما چنین نیست؛ زیرا ترکیب حقیقی میان دو چیز و دو شیء صورت می‌گیرد؛ درحالی‌که عدم، عینِ نبودن و نیستی و بطلان و پوچی است ولذا چیزی و شیئی محسوب نمی‌شود که با وجود ترکیب شود.


ترکیب در فلسفه، به معنیِ «یکی شدنِ چند چیز» یا «اتحاد امور کثیر» است.

ترکیب در فلسفه، چندگونه تقسیم دارد:
۱. تقسیم به حقیقی و اعتباری؛
[۱] نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۴.    
[۲] ر.ک:"ترکیب حقیقی".
[۳] ر.ک:"ترکیب اعتباری".

۲. تقسیم به عقلی و خارجی؛
[۴] ر.ک:"ترکیب خارجی".
[۵] ر.ک: "ترکیب عقلی".

۳. تقسیم به انضمامی و اتحادی.
[۶] شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق؛ اصفهان، مهدوی، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۰. برای تعریف هریک از این اصطلاحات، به ذیل واژه مربوط به آن رجوع کنید. مثلِ واژه "ترکیب حقیقی".


در فلسفه اسلامی، بنابر اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت، واقعیت و اصل تحقق اشیا را وجود می‌دانند و ماهیت را نحوه وجود و حدِّ آن محسوب می‌کنند. بدین ترتیب، حقیقت کل موجودات از وجود تشکیل شده است و همگی در وجود اشتراک دارند؛ اما تمایز و تفاوت واقعی و خارجی آنها نیز در اصلْ باید مربوط به وجود دانسته شود؛ وگرنه چیزی غیر از وجود، اصیل خواهد شد که این، مخالف با دلایل اصالت وجود است؛ ازاین‌رو موجودات در اصلِ وجود اشتراک دارند و اختلاف و تمایز آنها از یکدیگر نیز به شدت و ضعفِ در خودِ وجود باز می‌گردد و لذا موجودات مختلف، عبارتند از وجودهای شدید و ضعیف که درجه شدت و ضعف آنها با یکدیگر متفاوت است؛ اما چون اختلاف موجودات به شدت و ضعف وجودی دانسته می‌شود، هر موجود از نظر وجودی، رتبه‌ای پایین‌تر از موجود شدیدتر از خود و رتبه‌ای بالاتر از موجود ضعیف‌تر را دارا خواهد بود به‌جز شدیدترین و ضعیف‌ترین موجود که به ترتیب، موجود شدیدتر و ضعیف‌تر برای آنها قابل فرض نیست. بدین ترتیب، کل نظام هستی را بر اساس اصالت وجود، یک وجودِ واحدِ ذو مراتب (دارای مراتب مختلف) می‌دانند که همان‌طور که روشن است منظور ایشان از مراتب، درجات مختلفْ از حیث شدت و ضعف است.


در نظام فوق، موجودات از حیث شدت و ضعف دارای مراتب و درجات مختلفی هستند ولذا هر موجودی به‌جز خداوند که بالاترین مرتبه را داراست، شدت و سعهٔ وجودیِ موجودِ بالاتر را ندارد و فاقد وجودِ رتبه بالاتر است؛ از‌این‌رو باید گفت چون در نظام هستی، مراتب مختلفی از حیث شدت و ضعف هست، هر موجودی به‌جز خداوند متعال، از وجودِ در رتبه خود و عدمِ رتبه بالاتر تشکیل شده است ولذا باید همه موجودات ممکن را مرکب از وجود و عدم دانست.
[۷] الشواهد الربوبیة، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰ش.
[۸] تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۵.


ترکیب از وجود و عدم در میان انواع ترکیبات، از حیثِ درجهٔ وجودی، پایین‌ترین و بدترین ترکیب است؛
[۹] تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۶.
زیرا رتبه وجودی هر ترکیب، وابسته به جهتِ اتحادِ میان اجزای آن است که هرچه جهتِ اتحاد میان اجزاء، وجوداً قوی‌تر باشد، ترکیب قوی‌تر است و هرچه جهت اتحاد اجزاء، ضعیف‌تر باشد، ترکیب ضعیف‌تر است؛ اما میان وجود و عدم (اجزای ترکیب مورد بحث ما)، هیچ جهت اتحادی نیست؛ بلکه بیش‌ترین جدایی و بینونت، میان وجود و عدم هست و تناقض (که شدیدترین تقابل است) در میان وجود و عدم تصویر می‌شود. بدین ترتیب باید گفت که از نظر رتبه وجودی، ترکیب از وجود و عدم بدترین ترکیب است.

اما ترکیب از وجود و عدم، هرچند به نظر می‌رسد که ترکیبی حقیقی است اما چنین نیست؛ زیرا ترکیب حقیقی میان دو چیز و دو شیء صورت می‌گیرد؛ درحالی‌که عدم، عینِ نبودن و نیستی و بطلان و پوچی است ولذا چیزی و شیئی محسوب نمی‌شود که با وجود ترکیب شود. باید توجه داشت که در مراتب شدید و ضعیفِ نظام هستی، یک وجه اشتراک در موجودات هست که آن، اصلِ تحقق و وجود آنهاست و یک وجهِ امتیاز نیز در موجودات هست که آن، شدت و ضعفِ وجود (با درجات مختلف) است که این نیز به وجود مربوط می‌شود نه عدم؛ زیرا شدت و ضعفِ یک چیز، عینِ آن چیز است نه غیر آن ولذا شدت و ضعف وجود نیز عینِ وجود است نه غیر از وجود که گفته شود این شدت و ضعف، مربوط به عدم است. پس عدم نه جهتِ اشتراک موجودات را در واقع می‌سازد نه جهتِ تمایز و افتراق آنها را؛ ولذا باید ترکیب از وجود و عدم را ترکیبی اعتباری و غیر حقیقی بدانیم.
[۱۰] تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۶.


اما عدمْ چگونه و به چه علتی در تصویر نظام هستی، داخل می‌شود؟ پاسخ این است که عقل انسان برای تصویرِ درجات مختلفی از شدت و ضعف وجود و برای درکِ دقیقِ تفاوت مراتب وجود با یکدیگر، بطور طبیعی نیازمند شناسایی محدوده وجودی هر موجود است که این در عقل، با در نظر گرفتنِ اموری که یک موجود فاقد آنهاست، میسر می‌شود ولذا ساختمانِ عقل برای درک مراتب وجود، ناگزیر از در نظر گرفتنِ یک عدم در کنار هر موجود محدود (ممکنات) است که گویا رتبه وجودیِ آن موجود، متشکل از آن وجود و عدمِ همراه با آن است و بدین‌سان، ترکیب از وجود و عدم پدید می‌آید. پس ترکیب از وجود و عدم، در عقل و برای درک دقیق مراتب هستی شکل می‌گیرد ولذا ترکیبی عقلی است.

بدین‌سان باید گفت ترکیب از وجود و عدم که مختص موجودات ممکن است، ترکیبِ اعتباریِ عقلی است.
[۱۱] لمعات الهیه، زنوزی، ملاعبدالله؛ تهران، انجمن فلسفه ایران، بی‌تا، ص۹۹.


۱. ↑ نهایة الحکمة، طباطبایی، سید محمدحسین؛ قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق، ص۸۴.    
۲. ↑ ر.ک:"ترکیب حقیقی".
۳. ↑ ر.ک:"ترکیب اعتباری".
۴. ↑ ر.ک:"ترکیب خارجی".
۵. ↑ ر.ک: "ترکیب عقلی".
۶. ↑ شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، لاهیجی، عبدالرزاق؛ اصفهان، مهدوی، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۰. برای تعریف هریک از این اصطلاحات، به ذیل واژه مربوط به آن رجوع کنید. مثلِ واژه "ترکیب حقیقی".
۷. ↑ الشواهد الربوبیة، شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم؛ تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۰ش.
۸. ↑ تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۵.
۹. ↑ تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۶.
۱۰. ↑ تعلیقات ملاهادی سبزواری، ص۴۶۶.
۱۱. ↑ لمعات الهیه، زنوزی، ملاعبدالله؛ تهران، انجمن فلسفه ایران، بی‌تا، ص۹۹.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ترکیب از وجود و عدم».    




جعبه ابزار