تحلیل الکلام فی فقه الاسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب« تحليل الكلام في فقه الإسلام»، اثر ارزش‌مند آيت الله
شیخ راضی نجفی تبریزی از معاصرين
فقیه نام‌دار
آیت الله بروجردی مى‌باشد كه اين كتاب را در تحليل و بررسى فقهى موضوع
مکاسب و
بیع ، به
زبان عربی تأليف نموده است.
ايشان، كتاب خود را در دو قسمت تنظيم كرده كه بخش اول آن مربوط به بحث مكاسب بوده و به طور خاص از مكاسب محرمه بحث نموده است. بخش دوم در باره بيع بوده كه خود از دو قسمت بيع و شروط المتعاقدين تشكيل يافته است.
مؤلف، در ابتداى اين بخش به مقدماتى پرداخته كه براى روشن شدن مطلب كارآيى بسزايى دارند. اولين آنها در باره معناى
کسب است; كارهايى كه
انسان براى جلب منفعت و تحصيل حظ انجام مى‌دهد، مانند كسب مال و طلب علم، كسب ناميده مى‌شود. واژه كسب هم در مورد آن چيزى به كار مى‌رود كه انسان آن را براى خود اخذ مى‌نمايد و هم در مورد آن چيزى كه براى غير تحصيل مى‌كند، ولى واژه
اکتساب تنها در مورد چيزى كه انسان براى خودش به دست مى‌آورد، استعمال مى‌شود. پس بين كسب و اكتساب رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است، زيرا هر كسبى اكتساب نبوده اما هر اكتسابى كسب مى‌باشد.
ايشان براى بيان فوق شواهدى از آيات قرآنى نيز ارائه نموده،
سپس به بيان رواياتى كه در آنها نوعى
ترغیب و تشويق به كسب وجود دارد پرداخته است; براى نمونه روايتى از
امام علی علیه السلام آورده كه مى‌فرمايد:« تعرضوا للتجارات فإن لكم فيها غنى عما في أيدي الناس و إن الله يحب المحترف الأمين، المغبون غير محمود و لا مأجور».
ايشان در ادامه منظور از اين ترغيبات را غالبا در امور توليدى دانسته، مى‌فرمايد: عمل با بازو و كار دستى خود از فضائلى محسوب مى‌شود كه روايات بسيارى به آن تصريح نموده‌اند; براى مثال در روايت ديگرى از امام على عليه السلام آمد:« فأوحى الله إلى داود عليه السلام إنك نعم العبد لو لا أنك تأكل من بيت المال و لا تعمل بيدك شيئا إلى أن قال فكان يعمل في كل يوم درعا فيبيعها بألف درهم».
مؤلف، به نكته ظريفى در مورد
اهل علم اشاره كرده است به اين مضمون كه اهل علم توان كسب علم و طلب روزى را هم‌زمان نخواهند داشت، فلذا قضيه ايشان استثنا بوده و
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در ضمن روايتى اين مطلب را مورد تأكيد قرار داده، مى‌فرمايند:« من طلب العلم تكفل الله برزقه». البته از آن‌جا كه
ائمه علیهم السلام و انبيا عليهم السلام علمشان لدنى و بى‌نياز از كسب و تحصيل بوده است، لذا آنها در كنار كارهاى تبليغى و تعليمى خود به كسب روزى و كار اقتصادى نيز مشغول بوده‌اند.
از ديگر نكاتى كه مؤلف از روايات استفاده كرده و مورد توجه قرار داده و حاكى از توجه ويژه دين مبين
اسلام به امرار معاش مسلمين است، اهميت دادن به
زراعت و امثال آن مى‌باشد. از جمله نكات جالب مقدمه، سفارشى است كه مؤلف از پدر خود در زمينه برداشت از روايات نقل مى‌كند كه وى ايشان را به تأمل و دقت در روايات فراخوانده و فرموده: نبايد استفاده تو از روايات طورى باشد كه گويى مقلد آنچه
شیخ حر عاملی ذكر كرده، مى‌باشى.
مؤلف مى‌فرمايد: آنچه از ادله به دست مى‌آيد اين است كه كسب و كار به اندازه قوت خود و قوت
عیال واجب مى‌باشد و براى بيشتر از اين مقدار وجوبى ذكر نشده است; روايات فراوانى هم بر اين معنا دلالت دارند; براى مثال
زکریا بن آدم از
امام رضا علیه السلام نقل مى‌كند كه حضرت فرمود:« الذي يطلب من فضل الله ما يكف به عياله أعظم أجرا من المجاهد في سبيل الله عز و جل».
بخش بعدى مطالب مؤلف در باب مكاسب، مربوط به مكاسب محرمه مى‌باشد. ايشان، روايت
تحف العقول در مورد مكاسب را تحليل و بررسى كرده و عدم ثبوت انتساب كتاب تحف العقول را به شيخ
حسن بن شعبه حرانی مورد تأكيد قرار داده است;
البته با توجه به نقل
علامه مجلسی در
بحار الانوار و چند طريق ديگر مى‌توان آن را مورد
استناد قرار داد.
مؤلف
مکاسب محرمه را در پنج نوع تبين نموده است; نوع اول، اكتساب با
اعیان نجسه است كه مؤلف با مقدماتى، وارد بحث آن شده است; ابتدا تجليلى از مقام علمى شيخ اعظم انصارى به عمل آورده و نوع مباحث وى را بى‌نظير دانسته، سپس موضوع بحث را مشخص كرده و بعد از بيان قاعده‌اى، به تعريف ملك و مال پرداخته است. اولين مورد از اعيان نجسه كه خريد و فروشش حرام است، بول حيوان غير مأكول اللحم مى‌باشد; علت حرمتش نيز نبود منفعت حلال در آن مى‌باشد، البته بول شتر استثنا شده، زيرا خريد و فروش آن بنا بر
اجماع جايز بوده و علتش هم جواز شرب اختيارى آن مى‌باشد.
حرمت خريد و فروش فضولات انسانى، دومين مورد از موارد محرم مى‌باشد كه البته فضولات تمام حيوانات غير مأكول اللحم در همين دايره وارد مى‌شوند. خون هم يكى ديگر از موارد مذكور مى‌باشد كه در كنار منى، ميت و اعضاى آن، خمر و ديگر مسكرات و... ذكر گرديده است. نوع دوم، از مكاسب محرمه، مكاسبى مى‌باشد كه هدف از آنها كارهاى
حرام است; مثل ساخت و خريد و فروش
بت براى عبادت،
آلات قمار ،
آلات لهو و ظروف طلا و نقره. نوع سوم، خريد و فروش مواردى است كه هيچ منفعت حلالى در آنها وجود ندارد، مؤلف دلايل اين مطلب را به خوبى تبيين نموده و نهايتا به آيه« لا تأكلوا أموالكم بينكم بالباطل»، استناد نموده است.
نوع چهارم، اين است كه به خاطر حرام بودن نفس عمل، كسب و كار با آن حرام مى‌باشد; مانند تدليس ماشطه، تزيين مرد،
تصویر ،
تطفیف ( كم فروشى)، حفظ
کتب ضاله ، رشوه و... آخرين و پنجمين نوع از مكاسب محرمه، اعمالى است كه انجامشان بر انسان واجب است; ايشان ابتدا حقيقت
اجاره را بيان مى‌نمايند تا بعد با روشن شدن
استیجار براى كارهاى واجب، اين نوع از مكاسب محرمه تبيين گردد; از مواردى كه در اين قسمت به طور خاص مورد بررسى قرار گرفته،
اجیر شدن براى خواندن
نماز قضا از طرف ميت است; از آن‌جايى كه
قصد قربت در نماز شرط است، خواندن آن براى به دست آوردن پول مورد بحث واقع شده است.
قسمت بعدى كتاب مربوط به بيع مى‌باشد كه در سه بخش مورد بررسى واقع شده است: اول تعريف
بیع ، دوم
معوض و سوم عوض. ايشان، بيع را يك مفهوم همه فهم مى‌پندارد كه تمام ملت‌ها و قوميت‌ها با آن سر و كار داشته و حقيقت آن را در دادن پول و گرفتن جنس تصوير كرده‌اند.
ايشان، در معوض و عوض نيز به توضيحاتى در باره پول و مال پرداخته، آن‌گاه وارد بحث از معاطات مى‌گردد كه نوعى خاص و رايج از خريد و فروش، در عرف امروزى مى‌باشد. اما اينكه مقصود فقها از
معاطات چيست و كلام محقق و صاحب جواهر در اين زمينه به چه صورت بيان شده؟ از ديگر مؤلفه‌هاى مورد نظر مؤلف مى‌باشد. ايشان، در ادامه به بررسى الفاظ عقد بيع پرداخته و ديگر شروط بيع را از موالات گرفته تا تنجيز عقد مورد بحث قرار داده است.
اين بحث، آخرين بخش كتاب را تشكيل داده است كه امكان بررسى يك شرط از
شروط متعاقدین در كتاب فراهم گرديده است; آن شرط از شرايط عمومى تكليف بوده و در تمام
احکام شرعی مورد بحث و بررسى مى‌باشد; شرط مذكور عبارت است از
بلوغ كه در محل بحث ما به معنى
بطلان عقد صبى خواهد بود كما اينكه طبق گفته مؤلف،
شیخ انصاری نيز بدين نكته تصريح نموده است. ايشان به مناسبت، بلوغ نكاحى را هم توضيح داده كه برگرفته از آيه ۶
سوره نساء مى‌باشد كه فرموده:« حتى إذا بلغوا النكاح».
نتيجه‌اى كه مؤلف از اين مباحث گرفته اين است كه صبى طبق بيان آيات و روايات تا رسيدن به حد رشد و بلوغ محجور مى‌باشد و امكان تصرف در اموال خود را ندارد. صحت تصرف صبى مميز هم آخرين بحث مؤلف در اين قسمت مى‌باشد.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
