تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره اثری در تاریخ محلی
مدینه، نوشته ابوبکر بن حسین مراغی می‌باشد.
این کتاب که از منابع تاریخ مدینه به شمار می‌رود، آگاهی‌هایی را پیرامون شهر
مدینه،
مسجدالنبی و توسعه‌های آن، مرقد نبوی، بقاع
بقیع، اماکن، وادی‌ها، مسجدها، چاه‌ها و نکاتی در باب
توسل و
شفاعت و
زیارت پیامبر (ص) به دست می‌دهد.
زین الدین ابوبکر بن حسین قرشی عبشمی مراغی مصری
مشهور به زین الدین مراغی یا عثمانی، از فقیهان
شافعی و مورخان
مدینه است که نام او را عبدالله نیز نوشته‌اند.
او به سال ۷۲۷ق. در
قاهره زاده شد و رشد کرد و سپس به
حجاز آمد و حدود ۵۰ سال مجاور
مدینه گشت
و از دانشورانی چون
ابن سبع در ۷۵۷ق.
صحیح بخاری و از بدر بن فرحون کتاب
الانباء المبینه قاسم ابن عساکر در تاریخ مدینه را فراگرفت. برخی دیگر از مشایخ مراغی عبارتند از
عفیف الدین مطری و
عزالدین ابن جماعه کنانی.
ابوالعباس
ابن شحنه نیز به او
اجازه حدیث داده است.
از شاگردان او می‌توان از
ابن حجر عسقلانی، احمد بن محمد مطری، و عبدالرحمن مدنی شافعی یاد کرد.
مراغی
قضاوت مدینه و
امامت جماعت مسجدالنبی را پس از بهاء محمد بن محب زرندی در ۸۰۹ق. عهده دار شد و پس از یک سال و نیم به دلیل اختلاف با جماز بن نصیر، حاکم مدینه، از این منصب کناره گرفت.
وی دو سال نیز در مکه به سر برد و سپس به مدینه بازگشت و در ۸۱۶ق. همان جا وفات یافت و در بقیع دفن شد.
فرزند مراغی، محمد بن ابوبکر (۷۷۵-۸۵۹ق.) مشهور به
ابن مراغی،
فقیه و
محدث و صاحب آثار علمی متعدد بوده است.
زین الدین مراغی در حوزه
حدیث و
تاریخ و
فقه، آثار گوناگون از جمله روائح الزهر فی السیرة النبویه، و مرشد الناسک الی معرفة المناسک
دارد.
کتاب تحقیق النصره در تداوم سنت تاریخ نگاری مدینه و با هدف تلخیص و تکمیل و افزایش مباحث
الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر
ابن نجار (م. ۶۴۳ق.) نگارش یافته است. پیش از مراغی،
مطری (م. ۷۴۱ق.) در کتاب التعریف بما آنست الهجرة من معالم دار الهجره همین کار را انجام داده و به تلخیص و تکمیل کتاب ابن نجار پرداخته بود؛ اما به نظر مراغی، کتاب مطری وافی به مقصود نبوده؛ زیرا نتوانسته بود تمام نکات و گزارش‌ها و اهداف کتاب الدرة الثمینة فی اخبار المدینه اثر ابن نجار را با حفظ ایجاز و اختصار مطرح نماید.
برای رفع این نقصان، مراغی کوشیده است تا گزارش‌های این دو کتاب را با حذف سلسله سند راویان و گاه جا به جا کردن گزارش‌ها، سامان دهد و با افزودن آگاهی‌های تکمیلی، ارزش کتابش را نسبت به دو اثر پیشین، تثبیت کند.
افزون بر این، وی به تصحیح خطاها و گزارش‌های نادرست کتب پیشین پرداخته است.
سخاوی اهمیت تحقیق النصره و عنایت عالمان و مورخان به این کتاب را یادآوری کرده است.
از وجوه اهمیت تحقیق النصره، حفظ و نقل گزارش‌های کتاب‌های پیشین است که بیشتر آن‌ها از دست رفته‌اند. مراغی منقولاتی گسترده از کتاب اخبار دار الهجره رزین بن معاویه عبدری (م. ۵۲۵ق.) آورده است. تحقیق النظره، مراغی، ص۱۳۱.تحقیق النظره، مراغی، ص۱۴۵، ۱۶۹، ۱۷۱. بسیاری از مباحث کتاب عبدری، از طریق همین نقل‌های مراغی قابل بازسازی است. پیش از تحقیق النصره، در منابع تاریخ مدینه، به کتاب عبدری نپرداخته‌اند.
همچنین گزارش‌های بسیار از اخبار المدینه
ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) در کتاب مراغی به چشم می‌خورد.
نیز یکی از مصادر و منابع تحقیق النصره، کتاب اخبار المدینه
یحیی بن حسن علوی (م. ۲۷۷ق.) است.
۲۶ گزارش که از این کتاب آمده، از دسترسی نویسنده به اصل کتاب حکایت دارد؛ در حالی که ابن نجار در الدرة الثمینه• توانسته تنها چند نقل کوتاه از کتاب علوی بیاورد.
توجه مورخان مدینه از جمله
سمهودی (م. ۹۱۱ق.) در نقل گسترده گزارش‌های تحقیق النصره، نشانه اهمیت این کتاب است. گوشه‌هایی از کتاب مراغی درباره
مسجدالنبی، شکل و تصویر قبور سه گانه،
مسجد قبا،
وادی مهزور،
توسل و موضوعات دیگر مورد توجه سمهودی قرار گرفته و وی آن‌ها را نقل کرده است.
برخی دانشوران
شیعه در موضوعاتی که با انگیزه‌ها و آموزه‌های شیعه پیوند دارد، مانند بحث از
باب علی (از ابواب مسجدالنبی) و توسل، به کتاب تحقیق النصره استناد کرده‌اند.
روش مراغی، جمع میان نقل و مشاهده است. او در وصف هر موضوع، از گزارش‌های منابع پیشین بهره می‌گیرد و دیده‌های خویش را نیز می‌افزاید. دقت در نقل گزارش‌ها و اندازه گیری‌ها، از ویژگی‌های روش تاریخ نگاری مراغی است.
از ویژگی‌های مراغی، افزودن مبحث کلامی «توسل» به این کتاب، به تناسب بحث از
زیارت نبوی است.
در متن کتاب به تاریخ نگارش تحقیق النصره در سال۷۶۶ق. اشاره شده است.
درباره عنوان تحقیق النصره بتلخیص معالم دار الهجره که نام انتخابی خود مراغی است
،
تنها یک نکته مبهم در کلمه «تلخیص» وجود دارد. این قید به کتاب
الدرة الثمینة فی اخبار المدینه ابن نجار مرتبط نیست؛ زیرا تحقیق النصره خلاصه الدرة الثمینه نیست، گر چه الدره یکی از مصادر مهم و اصلی مراغی است. بنابراین، مقصود مراغی از قید «تلخیص»، گزارش تاریخ و معرفی مساجد و اماکن مدینه به صورت مختصر و با رعایت ایجاز است.
موضوعات کتاب در یک مقدمه، چهار باب و فصول متعدد تنظیم شده‌اند. در مقدمه، طی سه فصل نخست، روایاتی در باره جایگاه و فضیلت
مدینه از منابع حدیث
اهل سنت مانند
صحیح بخاری و
صحیح مسلم نقل شده است.
در فصل دوم، گزارشی کوتاه از نام‌های مدینه مانند عذرا
، مطیبه و طیبه
،
یثرب و نیز اشاره‌ای به قبیله‌ها و تیره‌های
اوس و
خزرج آمده است. گزارش مطری از ۳۰۰ صنعتگر و کارگر
یهودی ساکن قریه یثرب، با نقد مراغی مواجه شده؛ زیرا به نظر وی، این صنعتگران در منطقه زهره، یکی از مناطق مجاور مدینه، ساکن بوده‌اند.
در فصل بعد، به فضیلت‌ها و اهمیت
مسجدالنبی و روضه شریفه در
احادیث اسلامی اشاره گشته است.
در باب اول، طی هفت فصل، گزارش‌های متعدد از تاریخ
بیعت عقبه و
اسلام آوردن گروهی
انصار و نام‌های بیعت کنندگان و نقیبان
،
هجرت پیامبر (ص) به مدینه
، ورود پیامبر به
قبا، فضیلت مسجد قبا
، ساخت مسجدالنبی در عهد نبوی، محل مصلای
رسول خدا، و گسترش‌های دوران خلفای بعد
آمده است. مراغی در وصف مکان‌های مدینه، افزون بر استناد به اخبار تاریخی، از دیده‌های خود نیز بهره گرفته و از جمله، درباره
مسجد ضرار آورده است: «امروزه نشانه‌ای از آن وجود ندارد و ابن نجار جای آن را به اشتباه نشان داده است.»
مراغی در باره مسجدالنبی، دانسته‌های خود از معماری، مساحت‌ها، نوع سنگ‌ها و آجرهای به کار رفته در آن، و تغییر خانه‌های پیرامون مسجد، از جمله خانه همسران پیامبر را یاد کرده است.
او پس از ارزیابی وصف ابن نجار از حدود مسجدالنبی می‌گوید: «اکنون از بلاط مسجد خبری نیست و نیز دو تیر چوبی که از سمت
شام در صحن
مسجد نصب شده بود، از میان رفته است.»
بخشی از کتاب به استوانه‌های مسجدالنبی و دیده‌های مراغی از استوانه مخلقه
، استوانه
عایشه ، استوانه
توبه ، استوانه
امام علی و داستان ستون
حنانه که از فراق
پیامبر (ص) فریاد و زاری می‌کرد
اختصاص یافته است. جذع (شاخه) این ستون در سوی راست مصلای نبوی بوده است. مراغی نکاتی دیگر نیز درباره این شاخه آورده و یاد کرده که در زمان او، این شاخه در انبار حرم نبوی نگهداری می‌شده است.
منبر پیامبر و تاریخ تعمیرهای آن در گزارشی کوتاه آمده است.
مراغی درباره حریق مسجدالنبی و تلاش حاکمان
مصر در تعمیر مسجد، گزارشی مفصل آورده
و به محل
تهجد پیامبر در مسجد اشاره کرده است.
فصل پنجم در باره پنجره‌ها و باب‌های مسجدالنبی است.
مسجد در روزگار پیامبر سه در داشته
که از این قرار بوده‌اند:
باب النبی،
باب علی و
باب عثمان.
این درها تا عهد ولید مروانی به ۲۰ عدد رسیده است. در گزارش ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.) که در
زمره واپسین گزارش‌ها از وضع مسجدالنبی در سده‌های نخستین است، به ۲۴ در اشاره شده است.
گزارش‌های مراغی در فصل ششم در باره مرقد نبوی، از این جهت مهم است که تاریخ گنبد مرقد نبوی در دیگر منابع به دقت گزارش نشده است. به نظر مراغی، مرقد نبوی تا زمان ملک منصور قلاوون صالحی که در ۶۷۸ق. گنبدی بر آن بنا کرد، تنها دیواری آجری بلندتر از سطح دیوار مسجد داشت.
مراغی آگاهی‌های بیشتری از گنبد و معماری آن به دست نداده است. وی از تلاش عمر بن عبدالعزیز در بنای دیوار (حائط) و نیز پوشش (حائز) محافظ قبور سه گانه، گزارشی کوتاه آورده است.
او پیشتر آورده است که عمر بن عبدالعزیز مرقد نبوی را پنج گوشه ساخت؛ به گونه‌ای که هنگام
نماز، استقبال به سوی
قبر نبوی محقق نشود.
فصل هفتم به آداب و مستحبات،
تخلیق (خوشبو کردن) و
تحصیب مسجدالنبی (تسطیح سنگریزه‌های صحن) اختصاص دارد.
مباحثی در باره رحلت پیامبر (ص) و شیخین
، آداب
زیارت مرقد نبوی و ادله مشروعیت آن
، بقاع
بقیع و فضیلت زیارت بقیع
و مقبره
بنی سلمه در غرب مدینه
در باب دوم آمده است. گزارش مراغی از گنبدهای
ائمه بقیع که به همت ناصر بن مستضیء عباسی ساخته شده، چشمگیر است.
او در مبحث مشروعیت زیارت پیامبر (ص) به
اجماع مسلمانان و ادله دیگر استناد می‌کند
و یکی از شاخه‌های این موضوع را به مبحث
توسل و
شفاعت اختصاص می‌دهد
و با روش نقلی و عقلی، ادله و مبانی مشروعیت و جواز توسل به پیامبر (ص) خواه در هنگام حیات و خواه پس از وفات ایشان را به میان می‌آورد. یکی از شاخه‌های این بحث از نظر مراغی، اثبات
حیات برزخی است. این موضوع از مباحث نوآورانه این اثر در
قیاس با دیگر آثار تاریخی مدینه است که به نظر می‌رسد به دنبال آرا و شبهات
ابن تیمیه طرح شده است. (توسل)
باب سوم حاوی نکاتی در باره
کوه احد ، قبور
شهدای احد و بقعه حمزه
و نیز
مساجد معروف مدینه است.
گزارش مراغی از سور مدینه (دیوارهای پیرامون شهر) و تعمیر آن به همت عضدالدوله بویهی و ماجرای نقب زدن از زیر مرقد نبوی به دست دو
مسیحی اندلسی و کشف آن با
خواب محمود زنگی و نیز ساختن حصار مرقد نبوی در ۵۵۷ق. و نوسازی آن در ۷۵۱ق. به همت ملک ناصر حسن بن محمد قلاوون مملوکی، از آگاهی‌های جدیدی است که در الدرة الثمینه نیامده است.
یکی از آگاهی‌های نویسنده درباره مساجد تاریخی مدینه
، گزارشی از
مسجد ذوالحلیفه است که در چهار یا شش میلی مدینه قرار داشته و املاک
بنی جشم در آن جای دارد و امروزه به آبارعلی معروف است.
مراغی از مساجدی که
ابن زباله در اخبار المدینه و
بخاری در الصحیح از آن‌ها یاد کرده‌اند، سخن گفته و افزوده که اکنون از این مساجد اثری باقی نیست و محلشان ناشناخته است.
نیز گزارشی از چاه‌های مدینه که در عهد مؤلف نشانه‌ای از آن‌ها یافت می‌شده، ارائه گشته است.
باب چهارم به وادی‌های مدینه مانند
وادی عقیق،
وادی جفاف ، صدقات و موقوفات نبوی در مدینه
،
خندق ، حدود و خصائص حرم مدنی
، فضیلت
مرگ در مدینه
و اشعاری در ترغیب آمدن به مدینه
پرداخته است. گزارش مراغی از رویداد نار الحجاز یا فوران گدازه‌های آتشفشانی، با این که گزارش آن را از دیگر مورخان برگرفته، اهمیت دارد.
این کتاب در سال ۱۳۷۴ق. بر پایه نسخه‌ای کتابت شده به سال ۷۶۶ق.
که در دار الکتب المصریه نگهداری می‌شود، در
مصر به چاپ رسید.
محمد عبدالجواد اصمعی در ۱۴۰۱ق. کتاب را بر پایه آن نسخه تصحیح و در المکتبة العلمیه مدینه چاپ کرد و گزارشی از گسترش مسجدالنبی در دوره
آل سعود بر کتاب افزود.
تحقیق و تصحیحی دیگر نیز به کوشش ابویعقوب نشات بن کمال مصری صورت گرفته که در دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث مصر به سال ۱۴۳۰ق. با مقدمه‌ای ۶۳ صفحه‌ای در باره زندگی و آثار مراغی و نسخ خطی کتاب چاپ شده است.
مصحح تعلیقه‌ها و توضیحاتی نیز در برخی صفحات کتاب آورده و با برخی عقاید مراغی مخالفت ورزیده و در صفحات آغازین کتاب، در باره مشروعیت زیارت مرقد نبوی و جواز سفر زیارتی، به طرح ادله و اقوال و نقد موضع مراغی پرداخته است.
الاعلام: الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
الانتصار اهم مناظرات الشیعة فی شبکات الانترنت: العاملی، بیروت، دار السیره، ۱۴۲۱ق.
شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق.) ، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
شرح احقاق الحق: سید شهاب الدین المرعشی النجفی، قم، مکتبة النجفی.
الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق.) ، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. ۱۰۶۷ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق.
المدینة المنوره (فصلنامه): عبدالله عبدالرحیم عسیلان.
معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مکتبة المثنی.
وفاء الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.) ، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. ۱۳۳۹ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره».
