تحفة المؤمنین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحفة المؤمنین، کتابی طبی عمدتاً در باره «مُفردات پزشکی»، به
فارسی، نوشته
محمدمؤمن حسینی تنکابنی معروف به
حکیم مؤمن،
پزشک مخصوص
شاه سلیمان صفوی، در قرن یازدهم می‌باشد. این کتاب از مشهورترین نگاشته‌های
طب فارسی پیرامون دواشناسی می‌باشد و پس از تالیف، مورد توجه بسیاری از اطباء قرار گرفته است.
انگیزه نگارش این
اثر را مؤلف چنین بازگو نموده است: «چون والد این ذره بی مقدار،
میر محمدزمان تنکابنی دیلمی - طاب الله ثراه- با وجود
حدس صائب و
ذهن ثاقب ، مدتی در امر معالجات به دستور اجداد و استادان امجاد کوشیده و مجربان چندی از او مخلف گشته، خواست که در سلک جمع و ترتیب آورده با آنچه این خادم به مخادیم نجیب، «
محمدمؤمن حسینی »
طبیب ، مجرب یافته و از صاحبان تجربه
اقتباس نموده، مجموعه‌ای سازد؛ بنابراین، لازم دانست که به قدر امکان، در تشخیص ادویه با رعایت اختصار پردازد و باعث دیگر آنکه چون مؤلف «اختیارات بدیعی»، به
لغت فارسی نوشته
مساهله در تحقیق ادویه و بیان خواص نموده و عطاران بی بضاعت به آن اکتفا کرده و کتب معتبره، متروک گشته و از جهت اشتباهات او، اکثر ادویه مؤثره مبدل به عدیم الخاصیه شده، خواست که به قدر امکان آنچه محققین این
فن تحقیق نموده‌اند و هرچه صاحب اختیارات ذکر نکرده در سلک تحریر آورد».
کتاب «تحفه حکیم مؤمن»، پس از تالیف به عنوان یک کتاب ارزشمند مطرح شد؛ به گونه‌ای که حکیم
میر محمدحسین عقیلی علوی خراسانی در کتاب «
مخزن الادویة » و «
قرابادین کبیر » و نیز حکیم ناظم
جهان در کتاب «
اکسیر اعظم » از این
اثر بسیار بهره برده‌اند.
کتاب، در دو بخش تشخیصات و دستورات تنظیم شده است. بخش اول، مشتمل بر ۵ تشخیص است. در تشخیص سوم، ادویه و اغذیه به ترتیب حروف الفبا ذکر شده‌اند. تشخیص چهارم، خود دارای ۵ فصل و تشخیص پنجم شامل ۳ فصل است.
بخش دوم، شامل ۳ قسم است. قسم اول، شامل ۵ طریق و قسم دوم، دارای ۲۴ باب است.
این کتاب به نامهای تحفه حکیم مؤمن و تحفه سلیمانی نیز معروف است.
تحفة المؤمنین از زمان
نگارش درسال ۱۰۸۰، حدود سه قرن از کتابهای مهم پزشکی در
ایران بوده است.
نسخه‌های خطی بسیار، چاپهای متعدد و ترجمه آن به عربی و ترکی که اندکی پس از نگارش آن صورت گرفت، اهمیت آن را نشان می‌دهد.
این کتاب هنوز هم نزد پیروان پزشکیِ سنّتی
اعتبار دارد، مؤلف بارها در این کتاب از نظریات
پدرش میرمحمدزمان تنکابنی، و
جدّش میرعطاءاللّه ــ که هر دو پزشک بودند ــ یاد کرده است.
وی دلایل نگارش کتاب را در مقدمه چنین ذکر می‌کند: جمع آوری و
تدوین دانسته‌ها و تجارب خود و پدرش، و رفعِ اشتباهاتی که به
اختیاراتِ بدیعی نوشته
علی بن
حسین انصاری شیرازی (۷۲۹ـ۸۰۶) راه یافته و
عطاران کم دانش به آن اکتفا کرده بودند و به سبب اشتباهات راه یافته در آن کتاب، بیشتر
ادویه سودمند به ادویه بی خاصیت تبدیل شده بود.
حکیم مؤمن، خود، چکیده محتوای کتاب را فهرست وار چنین بیان می‌کند: «این مجموعه، مشتمل است بر تشخیصات و دستورات و تشخیصات مبنی است بر پنج تشخیص: تشخیص اول: در بیان سبب
اختلاف اقوال اطباء در ماهیات و قوت و قدر شربت ادویه و شروط اخذ هر دوا و ذکر درجات و انقسام قولها باقسامه.
تشخیص ثانی: در ذکر صفات و افعال ادویه و بیان افعال کلیه و مشابه آن و
تفسیر اسامی و معانی لغاتی که در طی انشاء این مجموعه، مذکور می‌شود و در کتب ادویه مفرده، مدارعلیها است.
تشخیص ثالث: در بیان
ماهیت و خواص و کیفیت ادویه مفرده و اغذیه مفرده و مرکبه و ذکر مصلح و
بدل و قدر شربت و آنچه بدان مناسب است.
تشخیص رابع: در مداوای سموم.
تشخیص خامس: در بیان اوزان و آنچه به آن متعلق است.
دستورات منقسم است به سه قسم:
قسم اول: در بیان اعمالی که متعلق است به ادویه مفرده، مثل شستن و سوختن و تحمیص و تشویه و امثال آن و طریق
آشامیدن عشبه و چوب چینی و ماء الجبن و مانند آن و اعمال غریبه.
قسم دوم: دربیان اعمالی که متعلق است به ادویه مرکبه و ذکر معاجین و حبوب و سایر مرکبات.
قسم سوم: در معالجات با رعایت اختصار».
این کتاب، بنا بر مقدمه مؤلف، مشتمل است بر پنج تشخیص و سه دستور، ولی در تمام نسخه‌های موجود، فقط دو دستور آمده و محتملاً دستور سوم اصلاً نوشته نشده است.
مطالب تحفة المؤمنین عبارت است از:
تشخیص اول در بیان سبب اختلاف اقوال
اطبا در ماهیات و قوه و اندازه ادویه و شروط اخذ هر
دوا ؛
تشخیص دوم در ذکر خواص و تأثیر ادویه و شرح اسامی و لغات خاصی که در کتاب آورده شده است
؛
تشخیص سوم، ذکر حدود ۷۵۰، ۵ عنوانِ اصلی و فرعی اغذیه و ادویه مفرده و خواص آن‌ها به ترتیب الفبایی، شامل ۵۲۰، ۱
مدخل یا
مقاله اصلی و ۲۲۹، ۴
ارجاع و نامهای
مترادف و وصف‌های بسیار کوتاه، که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می‌دهد
، در ابتدای تشخیص سوم
تاریخچه مختصری از
پزشکان معروف و آثار آن‌ها ذکر شده است؛ تشخیص چهارم درباره مداوای «
سموم »
؛ تشخیص پنجم درباره اوزان، که در آن مقیاسهای توزین ادویه معرفی شده است
؛ دستور اول درباره طرز به عمل آوردن ادویه مفرده
و دستور دوم درباره طرز به عمل آوردن ادویه مرکّبه و ذکر معاجین و حبوب و سایر مرکّبات.
مفصل‌ترین و مشهورترین بخش کتاب، بخشی است که در باره مفردات نگاشته شده است. این بخش، به ترتیب حروف الفبا تنظیم یافته است.
«تحفه حکیم مؤمن»، دایرةالمعارفی جامع در داروشناسی و داروسازی
طب سنتی است.
بسیاری از اموری که برای شناخت دارو و ساخت دارو لازم است، در این کتاب بررسی شده است. بررسی مشروع و علمی گیاهان توسط مؤلف در عین نقل تجربیات خود و پدرش در کنار نقل از متون و منابع معتبر، ارزش این اثر را دوچندان می‌کند.
افزون بر آنچه گفتیم، نگارش این اثر به
زبان فارسی ، از مهمترین ویژگی‌های این اثر است، چرا که قبل ازتالیف این کتاب، بسیاری از منابع داروشناسی به
زبان عربی تالیف شده بود؛ جمله‌ای از کتاب‌ها هم که به
زبان فارسی نگارش یافته‌اند- مانند «
اختیارات بدیعی » - چندان از
دقت علمی برخوردار نیستند.
حکیم مؤمن برای
نگارش این کتاب، بر اساس مقدمه چاپهای سنگی آن، از ۲۴
کتاب و
رساله استفاده کرده اما در مقدمه یکی از نسخ خطی این کتاب، بیش از شصت منبع ذکر شده است.
مؤلف در متن کتاب، جز نقل قولهایی که از منابع نامشخص کرده (مثلاً «آنچه از کتب حکمای
هند ظاهر می‌شود» یا «اهل هند را
اعتقاد بر آن است») بارها از حدود هشتاد مؤلف یا کتاب نام برده است.
در بین این مؤلفان، بیش از هفتاد مورد از
داوود انطاکی (۹۵۰ـ ۱۰۰۸)، بیش از شصت مورد از
ابن تلمیذ (متوفی ۵۶۰)؛ که در کتاب بیشتر با عنوان
امین الدوله به وی اشاره شده است)، و از
محمد بن زکریا رازی (۲۵۱ـ۳۱۳) و
علی بن
حسین انصاری شیرازی و
جالینوس (۱۳۰ـ۲۰۰میلادی)، هریک بیش از بیست مورد، نقل قول کرده است.
حکیم مؤمن به رغم استفاده گسترده از منابع مختلف، از مهمترین کتابهای پزشکی و مفردات و مرکّبات به فارسی، فقط از
اختیارات بدیعی استفاده کرده و به
ذخیره خوارزمشاهیِ اسماعیل جرجانی (متوفی ۵۳۱ یا ۵۳۵) یا
خلاصة التجارب ِ
بهاءالدوله رازی (متوفی در اوایل قرن دهم) که به زمان
حیات وی بسیار نزدیک و از کتابهای مهم و معروف آن زمان بوده است، اشاره‌ای نکرده و حتی تصریح نموده است
که تا سال نگارش تحفة المؤمنین، کتاب مبسوطی به فارسی به نظر وی نرسیده است.
از مهمترین ویژگی‌های این کتاب، کاربرد فراوانِ
واژه‌های مترادف از
زبان‌ها و
گویش‌های مختلف است؛ مترادف‌های
یونانی،
سریانی،
رومی،
عبرانی،
فارسی و
عربی (در مجموع از پانزده گویش عربی واژه‌هایی ذکر کرده است، مثلاً از
مغربی،
مصری،
بیت المقدّسی،
دیارْبَکری،
عربیِ اندلسی، و
اسکندرانی ).
وی همچنین واژه‌هایی از
زبان‌های حامی (چون
بربری،
حبشی،
قبطی ) آورده و حدود ۴۵۰ واژه هندی، بیش از ۲۵۰ واژه سه واژه (کذا) ترکی،، یک واژه «
لطینی » (
لاتینی ) و یک واژه از فرنگی
زبان «صقالبه» (اسلاوها) را ذکر کرده است.
حکیم مؤمن علاوه بر به کارگیری فارسیِ معیار زمان خود، از واژه های گویش‌های مختلف فارسی نیز بسیار استفاده کرده است، از جمله واژه‌هایِ رایج در
اصفهان و
تنکابن (هریک حدود هفتاد واژه)،
دیلم (۴۴ واژه)،
مازندران (۳۱ واژه)،
طبرستان و
شیراز (هریک دوازده واژه)،
گیلان و
دارالمرز (=
رشت ؛ نُه واژه)،
لرستان و
کوهستان و
جاپلق (چهار واژه)،
ماوراءالنهر و
جرجان و
قزوین (هر کدام دو واژه)؛ و گویش‌های پهلوی (در واقع، مقصود
حکیم مؤمن فهلوی بوده است) و تبریزی (مؤلف، «تبریزی» به کار برده ولی آن واژه، ترکی نیست) و کرمانی و زابلی (هر کدام یک واژه).
وی همچنین جابجا کاربرد واژه‌ها را نزد
کیمیاگران (اکسیریان) ذکر کرده است.
نثر تحفة المؤمنین ساده و در مواردی مغلوط است، از تحفة المؤمنین نسخه‌های خطی متعدد، بیشتر در
شبه قاره هند، باقی مانده است
تعدادی
نسخه خطی، از متن کامل یا منتخب این اثر، نیز در
ازبکستان موجود است.
یکی از نسخه‌های خطی این کتاب به
کنگره امریکا اهدا شده است که به سبب وجود هشت
مینیاتور مُذَهّب و
تذهیب حاشیه صفحات آن، از اهمیت خاصی برخوردار است.
تحفة المؤمنین بارها
چاپ سنگی شده است.
محمود نجم آبادی بر
چاپ افست چاپ سنگی مورخ ۱۲۷۷ آن، مقدمه مفصّلی نوشته، که به همراه متن اصلی در ۱۳۷۸ در
تهران به چاپ رسیده است.
در این چاپ اشتباهات فراوانی راه یافته است.
محمدرضا طبیب خلاصه‌ای از تحفة المؤمنین را به نام مختصر تحفة المؤمنین تهیه کرده که نسخة خطی آن در دانشگاه کالج اسلامیه
پیشاور موجود است.
شیخ عبداللطیف قریشی ــ که احتمالاً از پزشکان نیمه اول سده سیزدهم بوده است ــ در شبه قاره هند
فرهنگ واژه‌های تحفه المؤمنین را تهیه کرده که نسخه خطی آن اکنون در
لاهور است.
مصطفی یوسف زاده مشهور به
شورانی یا شیروانی،
طبیب اهل مدینه،
تحفة المؤمنین را به عربی ترجمه کرده است.
این ترجمه دو بار کتابت شده است، یکی به نام
تحفة المسلمین (تاریخ کتابت ۱۱۶۳)
و دیگری به نام
تحفة اهل السنة (تاریخ اتمام کتابت ۱۱۶۷)
احمد ثانی بن حسن، پزشک روزگار
سلطان محمود دوم (۱۲۲۳ـ ۱۲۵۵)، نیز این کتاب را با نام
غنیة المحصلین فی ترجمة تحفة المؤمنین به ترکی ترجمه کرده که از آن نسخه‌های خطی متعددی باقی‌مانده است.
تحفة المؤمنین در تهران (تاریخ مقدمه ۱۴۰۲)
چاپ سربی شده که در آن اشتباهات زیادی راه یافته است.
این کتاب هنوز چاپ انتقادی نشده است.
(۱) اکمل الدین احسان اغلو، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا، استانبول ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۲) ابراهیم پورهادی، «(در باره) تحفة المؤمنین»، ایران نامه، سال ۷، ش ۳ (بهار ۱۳۶۸).
(۳) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، تهران ۱۳۵۰ش.
(۴) فرید سامی حدّاد، فهرس المخطوطات الطبیة العربیة فی مکتبة الدکتور سامی ابراهیم حدّاد، حلب ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۵) محمدمؤمن بن محمدزمان حکیم مؤمن، تحفه حکیم مؤمن، چاپ سنگی تهران ۱۲۷۷، چاپ افست ۱۳۷۸.
(۶) فؤاد سید، فهرست المخطوطات: نشرة بالمخطوطات التی اقتنتها الدار من سنة ۱۹۳۶ـ ۱۹۵۵، قاهره ۱۳۸۰ـ۱۳۸۳/ ۱۹۶۱ـ۱۹۶۳.
(۷) غلامرضا طاهر، «نمونه های نادرستی در تحفه حکیم مؤمن»، آینده، سال ۱۲، ش ۹ و ۱۰ (آذر و دی ۱۳۶۵).
(۸) کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران، تهران ۱۳۷۱ش.
(۹) مجموعه نسخه‌های خطی فارسی فرهنگستان علوم جمهوری ازبکستان، ج۱ـ۶، زیرنظر سیمیونوف آآ، ترجمه عارف رمضان، تهران: سازمان مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵ش.
(۱۰) خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
(۱۱) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ش.
(۱۲) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ش.
(۱۳)بهاءالدوله رازی، خلاصة التجارب.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تحفة المؤمنین »، شماره۳۳۳۷. نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
