تحفة العراقین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تُحْفَةُ الْعِراقَیْن، نخستین سفرنامه منظوم فارسی، سروده
خاقانی شروانی شاعر سده ششم قمری می‌باشد.
تحفة العراقین که در قالب
مثنوی و در شش مقاله سروده شده، شرح دو
سفر خاقانی، یکی به
عراق عجم و دیگری به
حجاز، به قصد
حج است. این موضوع با حواشی شاعرانه فراوان از
جمله مناجات‌ها و مدح شخصیت‌های سیاسی و علمی و نیز شرحی مختصر از زندگی خصوصی خاقانی همراه است.
افضل
الدین بدیل بن علی بن عثمان که شرح‌حال‌نگاران نامش را ابراهیم و عثمان نیز گفته‌اند،
از بزرگان شعر فارسی در سده ششم قمری است.
تاریخ تولد خاقانی مانند بسیاری از دیگر رخدادهای زندگی او به درستی معلوم نیست. گویا وی در سال ۵۲۰ق. در شهر شماخی
شروان از پدری درودگر و مادری که در اصل کنیزی رومی بوده، زاده شد.
گویا پدرش به دلیل تنگدستی مدتی خانواده را ترک گفت و او چند سال زیر نظر عمویش کافی
الدین عمر بن عثمان که طبیب و
حکیم بود، تربیت شد.
سپس مدتی نزد
ابوالعلاء گنجوی فن شاعری آموخت و هنوز جوانی بیست ساله بود که با میانجی‌گری ابوالعلاء در سال ۵۴۰ق. به دربار
منوچهر بن فریدون شروانشاه (حکومت: ۵۱۴-۵۵۵ق.) راه یافت و ۲۹
سال در خدمت او بود و سپس به خدمت پسرش اخستان شروانشاه (حکومت: ۵۵۵-۵۷۵ق.) درآمد. در آغاز حقایقی
تخلص می‌کرد و بعد از پیوستن به دربار، لقب خاقانی (منسوب به خاقان منوچهر) یافت.
از شاعران معاصر وی، جز استادش ابوالعلاء گنجوی و شاگردش
مجیرالدین بیلقانی که پس از چندی با هر دو به دشمنی گرایید، می‌توان از
نظامی گنجوی و
رشیدالدین وطواط که با او دوستی داشتند، اشاره کرد. خاقانی به سال ۵۹۵ق. در
تبریز درگذشت و در مقبرة الشعرای این شهر مدفون شد.
خاقانی از بزرگ‌ترین قصیده سرایان
ادب پارسی است که بیش از هر چیز به دلیل قدرت تصویرگری و خیال‌پردازی در اشعارش و نیز استفاده از تشبیهات و ترکیبات تازه، ستوده شده است.
شعر او فنی و دشوار است و نزد وی پروراندن شکل و صورت بیان بیش از محتوای آن که بیشتر در پیچیدگی‌های بیانی از دسترس دور شده، اهمیت دارد.
از وی جز دیوان شعر، منظومه تحفة العراقین و
منشآت او به
نثر باقی مانده است. مدح پادشاهان و بزرگان سیاسی و علمی و ادبی، گلایه از روزگار، حبسیه، مرثیه، زهد و عرفان، و بزم و وصف طبیعت از مفاهیم پر تکرار شعرهای خاقانی است.
حج و بزرگداشت حرمین و ستایش
پیامبر اسلام نیز از مهم‌ترین مضامین اشعار او است.
خاقانی دو بار به سفر
حج رفت؛ بار نخست در سال ۵۵۱ق. و بار دوم میان سال‌های ۵۶۹ و ۵۷۰ق. و جز منظومه تحفة الحرمین چندین قصیده در وصف
کعبه و
مکه و
مدینه و شرح سفر خود به
حجاز بر جای نهاد که از مشهورترین و بهترین نمونه‌ها در ادب فارسی به شمار می‌روند.
به دلیل چیره دستی در ستایش پیامبر، او را حسان العجم لقب دادند. مشهور است که در سفرش به حج، یکی از شعرهایش را با مطلع صبح از حمایل فلک آهیخت خنجرش به زر نگاشتند.
منظومه تحفة الحرمین نیز از شهرتی بسزا در ادب فارسی برخوردار است و مورد تقلید برخی از شاعران پس از وی قرار گرفته است.
سفر حج در زندگی فکری خاقانی همچون نمودی از تحول فکری و معنوی وی حائز اهمیت بود. با این که او در دربار شروانشاهان جایگاهی بلند داشت و به ویژه در سال‌های آغازین ورودش به دربار منوچهر شروانشاه مورد توجه وی بود، نوعی وسوسه معنوی درونی که از گرایش وی به زهد و عرفان سرچشمه می‌گرفت، او را به سرعت از موقعیت خود به عنوان شاعری مدیحه‌سرا ناخشنود کرد.
وی در طرح و پرداخت اندیشه‌های عرفانی تا حدودی از
سنایی که الگوی او بود، پیروی کرده است؛ اما گرایش وی به
زهد و
تصوف هیچ گاه چنان عمیق نشد که مانند سنایی به عزلت کامل روی آورد.
وی در پی بازگشت از سفر حج به ملازمت شروانشاهان ادامه داد؛ اما کمتر در مجالس دربار شرکت می‌کرد و از درباریان دوری می‌گزید. این گونه رفتارها به دشمنی با او دامن زد تا جایی که به رنجش شاه و حبس وی انجامید.
آورده‌اند که خاقانی آرزوی حج‌گزاری دوباره داشت؛ اما با مخالفت شروانشاه رو به رو گشت و چون خواست از شروان بگریزد، گرفتار شد و هفت ماه را در زندان گذراند و پس از مدتی با میانجی‌گری خواهر شروانشاه اجازه حج یافت.
بیشتر شرح‌حال‌نگاران سفر حج خاقانی را همچون مرزی میان دو مرحله زندگی وی به شمار آورده‌اند. سفر حج برای او فرصتی مطلوب برای دور شدن از شروان و تفکر در احوال معنوی خویش بود. جدال درونی وی بر سر جدایی از شیوه زندگی گذشته در تحفة العراقین نیز بازتاب یافته است. مهم‌ترین مورد آن، راز و نیاز بلند خاقانی با پیامبر است که در آن از زندگی آلوده به گناه و می‌گساری توبه کرده و سوگند خورده تا با هنر شعر خود، جز شایستگان را ستایش نکند.
در این بخش به نام کتاب و زمان نگارش آن اشاره خواهد شد.
عنوان تحفة العراقین که از دیرباز بر این منظومه اطلاق شده، نام اصلی آن نیست. برخی از پژوهش‌گران بر اساس آن چه در
جمله آخر مقدمه برخی از نسخ خطی آمده، نام اصلی کتاب را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر دانسته و این نام را با محتوای منظومه که حاوی نکاتی بسیار از اندیشه‌های اصلی خاقانی و شرح حال او است، متناسب می‌دانند.
بازشناسی قدیم‌ترین نسخه موجود از کتاب که در سال ۵۹۳ق. یعنی دو سال پیش از وفات خاقانی کتابت شده، نشان می‌دهد که نام اصلی این مثنوی ختم الغرائب بوده است. این نام در صفحات اول و آخر این نسخه ضبط شده و در کنار برخی شواهد دیگر، نشان می‌دهد که نام اصلی کتاب، ختم الغرائب بوده است.
درباره علت شهرت این منظومه به تحفة العراقین جز به حدس و گمان نمی‌توان چیزی گفت. شاید بهره بردن خود خاقانی از واژه تحفه در چند جای مثنوی، به خصوص در بیت «مدحش به از این نگسترد کس/ این تحفه عراق و شام را بس»
دیگران را به گزاردن چنین نامی برانگیخته یا چنان که برخی پژوهش‌گران گفته‌اند، این نام بدان دلیل شهرت یافته که خاقانی این منظومه را نخست به
عراق عجم (بخشی از سرزمین‌های داخلی
ایران شامل شهرهایی مانند
کرمانشاه،
همدان،
اصفهان و
ری که بدان جبل نیز می‌گفتند) و
خراسان نزد برخی از شعرای روزگار از قبیل
عبدالرزاق اصفهانی و سپس به
عراق عرب تحفه فرستاده است.
دلیل ساده‌تر آن است که در این منظومه، شرح سفر خاقانی به عراق عجم و عراق عرب به نظم کشیده است.
مشهور است که تحفة العراقین سفرنامه نخستین سفر حج نویسنده و رهاورد دیده‌های او در این سفر است که در سال ۵۵۱ق. به پایان رسیده است.
برخی از پژوهش‌گران بر این باورند که تحفة العراقین در حین یا بعد از سفر حج سروده نشده و خاقانی پیش از نگارش آن سفری به حج نداشته است.
دلیل اصلی این مدعا، وجود ابیاتی در منظومه است که حضور شاعر در شروان هنگام نگارش آن را نشان می‌دهد و در آن‌ها از گرفتاری در شروان و آرزوی دیدار کعبه سخن رانده و حتی در یک جا از نرفتن به حج در آن سال به دلیل مخالفت پدر و مادرش و نداشتن استطاعت مالی ابراز ناخرسندی کرده است.
آگاهی‌های موجود در تحفة العراقین در باره افراد و مکان‌ها نیز آن قدر جزئی نیست که وجود آن‌ها دلیلی بر سفر خاقانی به حج شمرده شود.
برخی از پژوهش‌گران شکل روایت خاقانی در این منظومه را نیز تایید این نظر دانسته‌اند. خاقانی در اثر خود سخنی از سفرش به حج به میان نیاورده است. او که منظومه را خطاب به آفتاب سروده، آفتاب را دعوت کرده تا از آسمان به زمین بیاید و به سفر در زمین پردازد و به حج رود. بدین ترتیب، ادامه تحفة العراقین شرح سفر حجی است که به شکلی شاعرانه به آفتاب نسبت داده شده است؛ گویی خاقانی که خود پیشتر راه حج را طی کرده، آفتاب را به این سفر دعوت و منازلی را که در طول راه طی خواهد کرد، برایش وصف می‌کند و به ستایش کسانی که در شهرها خواهد دید، می‌پردازد.
با این دیدگاه، خاقانی این منظومه را چند سال پیش از سفر حج سروده و نسخه‌ای از آن را به عراق و خراسان فرستاده و پس از سفر حج، بر آن مقدمه‌ای نگاشته و آن را به
جمال
الدین اصفهانی، وزیر
موصل، تقدیم کرده است. این مقدمه منثور که به یقین در کنار
رود دجله در عراق نگاشته شده، در بسیاری از نسخه‌های خطی تحفة العراقین وجود ندارد. به احتمال، این دسته از نسخ خطی از روی نسخه‌ای که خاقانی پیش از سفر حج به خراسان فرستاده، کتابت شده‌اند.
با این همه، نمی‌توان سفرنامه بودن تحفة الحرمین را به یقین منتفی دانست. برخی از محققان وجود ابیاتی را که اشاره به حضور شاعر در شروان دارد، مربوط به دوران پس از سفر و بازگشت خاقانی به زادگاهش و شاهدی بر آن می‌دانند که این منظومه در میانه سفر نگاشته نشده؛ بلکه در پایان سفر به نظم کشیده شده است.
یعنی اینکه خاقانی هنگام بازگشت از مکه، یعنی پس از ۵۵۰ق/۱۱۵۵م، در شهر موصل به فکر سرودن تحفة العراقین افتاد. زمانی که به شروان رسید، به کار آغاز کرد و در مدت ۴۰ روز آن را به اتمام رساند.
آن‌گاه بار دیگر به موصل سفر کرد و کتاب خود را به
جمال‌الدین محمدعلی موصلی از امیران آن دیار
تقدیم داشت.
مؤلف تذکره
مرآة الخیال بر آن است که خاقانی تحفة العراقین را در حبس سروده است،
ولی هدایت را
نظر دیگری است که البته دور از صواب می‌نماید.
گروهی نیز سرایش و نگارش منظومه را فرایندی بلند می‌دانند که پیش از سفر حج آغاز شده و در پی اتمام سفر و بازگشت خاقانی به شروان در سال ۵۲۲ق. به شکل نهایی درآمده است.
بدین ترتیب، این دسته از ابیات را شاید بتوان رهاورد حضور خاقانی در شروان در پی سفر حج و یا باقی مانده قسمت‌هایی از منظومه دانست که خاقانی پیش از رفتن به حج سروده بوده است. نسبت دادن حج به آفتاب را نیز می‌توان تنها تمهیدی شاعرانه برشمرد که پیامد منطقی روش خاقانی در خطاب به آفتاب در سراسر منظومه است.
تحفة العراقین که خاقانی آن را تحفة الخواطر و زبدة الضمائر نیز می‌نامد، در قالب مثنوی و در بحر هزج مسدّس اخرب مقبوض سروده شده، و شامل بیش از۱۰۰‘ ۳ بیت است. این مثنوی بیانگر مشاهدات سراینده در سفر به مکه، از مسیر عراق عجم و عراق عرب است و شاعر ضمن آن به شرح دیدار خود با بزرگان شهرهای مختلف و ذکر برخی رسوم و عادات مردمان هر دیار پرداخته است.
تحفة العراقین از ۳ منظر قابل بررسی است: ۱- موضوع، ۲- مضمون، ۳- ویژگی‌های دستوری.
کتاب مشتمل است بر یک مقدمه منثور، ۷ مقاله، و یک خاتمه منظوم. مقالات کتاب به ترتیب عبارت‌اند از «عرائس الفکر و مجالس الذکر»، «معراج العقول و منهاج الفحول»، «سبحة الاوتاد»، «سواد الاوراد و خزانة الاوتاد»، «موارد الاوراد و فرائد الافراد»، «هدی المهتدی الی الهادی» و «فی وصف الشّام والموصل».
مقدمه کتاب که به نثری مصنوع نوشته شده، از چگونگی خلق اثر حکایت می‌کند
و مقاله اول آن خاقانی مثنوی خود را خطاب به آفتاب سروده و در بیشتر ابیات با ضمیر مخاطب به گفت و گو با آفتاب پرداخته است.
در مقاله اول، از بدی روزگار گلایه کرده و به ستایش
پیامبر پرداخته است.
و در خلال ۶ مقاله دیگر که بدنه اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد، سخن از شهرهایی است که خاقانی در مسیر سفر خود به مکه و یا هنگام بازگشت از این سفر گذر کرده است؛ شهرها و مناطقی همچون
قهستان، عراق،
بغداد، همدان، کوفه،
مدینه، مکه، شام و موصل.
او در جریان توصیف هر شهر و یا هر منطقه به ارائه اطلاعاتی در زمینه‌های تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی و نیز به معرفی رجال آن سامان می‌پردازد، مثلا در مقاله دوم، سفر خود به عراق عجم را برای آفتاب شرح کرده
و در مقاله سوم که بلندترین قسمت منظومه است، به شرح سفرش به مکه پرداخته است.
در مقاله چهارم، به ستایش کعبه
و در مقاله پنجم، در پی وصف کوتاه
مدینه، به ستایش پیامبر و مناجات با ایشان پرداخته است.
او در مقاله ششم، شام و موصل را وصف کرده و افزون بر ستایش
جمال
الدین موصلی و دیگر بزرگان آن دیار، از زندگی شخصی و پدر و مادرش آگاهی‌هایی به دست داده است.
سفر خاقانی به عراق عجم که شرحش در مقاله دوم آمده، در سال ۵۴۷ یا ۵۴۸ق. به امید رهایی از شروان و تلاش برای تقرب به دربار
سلطان محمد بن محمود سلجوقی (
حکومت: ۵۴۷-۵۵۴ق.) صورت گرفته است.
خاقانی در توصیف قهستان، علاوه بر وصف مناظر طبیعی و دژهای آن منطقه،
(عراق عجم) پرداخته و از غلبه راهزنان بر آن منطقه که آنان را «غولان کمین‌گشای خون‌ریز» (به احتمال، اشاره به
اسماعیلیان نزاری) سخت گلایه کرده است.
او همچنین به برخی از مشاغل رایج در آن‌جا مانند صباغی، خبازی، طباخی، قصابی و عطاری و ... اطلاعاتی ارزشمند به لحاظ اجتماعی می‌دهد
و به نکوهش صنعت‌گران و پیشه‌وران قهستان پرداخته و آنان را فریب کار دانسته است.
شرح سفر حج از مقاله سوم آغاز می‌شود؛ جایی که خاقانی آفتاب را به سفر در زمین فراخوانده و در ادامه از آن چه در سفر از سر خواهد گذراند و سرزمین‌هایی که خواهد دید و بزرگانی که به حضورشان خواهد رفت، برایش شرح داده است.
نخستین منزل سفر حج آفتاب، لشکرگاه سلطان محمد بن محمود سلجوقی بوده که در آن هنگام یعنی میانه سال ۵۵۱ق. در اردوگاهی نزدیک همدان اقامت داشته است.
خاقانی با رسیدن به شکارگاه سلطان، مورد توجه بزرگان و صاحب منصبان قرار گرفت.
او که قصد نزدیک شدن به در باره سلطان را داشت، نزد خواجه بزرگ (عنوان وزیران سلاطین سلجوقی که در آن زمان بر عهده
جلال‌الدین درگزینی بود) رفت و درخواست خود را بیان نمود.
خواجه با اشاره به جوانی و خامی شاعر، او را به ترک غرور و خودبینی و دوری گزیدن از دربار شاه و بازگشت به وطن خویش و اهتمام به آموختن
زبان عربی اندرز داد.
او نصیحت وزیر را پذیرفت و از وی طلب
مال کرد و خواجه انگشتر ارزشمند خود را به او داد؛ انگشتری که
شروانشاه حاضر بود در ازای ستاندن آن از خاقانی دیهی را به نام او کند، اما او نپذیرفت.
آفتاب در ادامه راه باید از همدان بگذرد، از همدان و از کوه اروند (الوند) سخن می‌گوید
و چون نوبت به بغداد می‌رسد، نخست به وصف دجله
و سپس به توصیف سرای
المقتفی باللٰه و حرم او می‌پردازد
و بارگاه خلیفه المقتفی بالله (حکومت: ۵۳۰-۵۵۵ق.) برود. خاقانی در این جا، افزون بر یادکرد زیبایی‌های طبیعی شهرها و راه‌ها، به ستایش سلطان سلجوقی و
خلیفه عباسی پرداخته است.
وی در سفر حج خود مورد احترام خلیفه قرار گرفت و به او اجازه بوسیدن دست خلیفه را دادند که امتیازی بزرگ به شمار می‌آمد. او از این خاطره در تحفة العراقین یاد کرده و بوسیدن دست خلیفه را به آفتاب نسبت داده است.
خاقانی در وصف
کوفه که مسافر حج باید در پی بغداد از آن می‌گذشت، به ستایش بارگاه
امام علی (علیه‌السلام) پرداخته و خاک مقدس مقبره شیر مرد عالم را مشک آگین و بهشت‌آسا شمرده است.
با گذر از کوفه، سفر حاجی در راه بیابانی حج آغاز می‌شد. در تحفة العراقین از دشواری‌های سفر بادیه که همه سفرنامه‌نویسان و حتی خود خاقانی در دیگر سروده‌هایش از آن گلایه کرده، خبری نیست.
بادیه در زبان شاعرانه خاقانی به باغ
تشبیه شده و پوشش گیاهی آن به لباسی به رنگ سبز پسته‌ای بر تن خاک ماننده گشته است. او بادهای سموم بیابان را عطرآگین و سرابش را آینه صفابخش جان دانسته و بیابان را به دلیل فراوانی گیاهان شفابخش، داروکده نامیده است.
آب باران جمع شده در مشربه‌ها و چاه‌های بر سر راه را به شراب صبوح مانند کرده و درمان کننده استسقاء دانسته است.
وی که
وادی بطحا را به دریا و حرکت ناقه را بر آن به حرکت کشتی تشبیه کرده، صدای زنگ شتران را از نغمه‌های زبور و آواز مغنیان دل انگیزتر شمرده است.
بیان خاقانی درباره مکان‌های مکه، وصف‌هایی کوتاه و شاعرانه و خالی از آگاهی‌های جغرافیایی و تاریخی است. وی بعد از وصف
ذات العرق، احرام‌گاه عراقیان، و شرح حال حاجیان و
احرام بستن آنان، با زبانی شاعرانه به وصف دشت
عرفات و جمعیت بسیار آن پرداخته و گروه
صوفیان، عالمان و غازیان (لشکریان) حاضر در عرفات را ستوده
و سپس به وصف شاعرانه
جبل الرحمه،
مزدلفه،
مشعر الحرام،
جمره عقبه،
منی، مکه،
حجرالاسود،
زمزم،
ناودان کعبه،
صفا،
مروه و... پرداخته است.
در پی زیارت کعبه و اختصاص دادن مقاله چهارم به مدح آن، خاقانی سخن خود را در باره
مدینه با وصف نخلستان
مدینه آغاز کرده و به ستایش
مدینه و مرقد پیامبر پرداخته و سخن را در مدح وی و راز و نیاز با او به درازا کشانده است.
توجه او به کعبه و
مناسک حج، توجهی ویژه است و بیان شاعرانه او در این ابواب، بیانی است کمّاً و کیفاً، خاص.
در حالی که توجه او به
مدینه در اشاره‌ای کوتاه به مزار حضرت رسول
و مرقد
شیخین خلاصه می‌شود
و سخن را بیشتر به ستایش پیامبر
اختصاص می‌دهد.
خاقانی در پی
مدینه، از
شام و موصل سخن گفته است
.گویا در سفر خود از
مدینه همراه با کاروان شام به آن دیار و سپس موصل رفته است.
او شام را ستوده و از این دو شهر با تعبیراتی چون: سفرگه ملائک و قطب هدی و سپهر
اسلام یاد می‌کند؛
اما از
مصر به بدی یاد کرده است. در این کار، وی تحت تاثیر اختلافی است که میان شاهان سلجوقی و خلیفه عباسی با حاکمان مصر یعنی
فاطمیان (۲۹۷-۵۵۶ق) که واپسین سال‌های قدرت خود را در مصر سپری می‌کردند، حاکم بوده است.
خاقانی در تحفة العراقین جز مدح سلطان سلجوقی و خلیفه عباسی، به مناسبت سخن درباره هر شهر و دیار، به ستایش گروهی از اهل علم یا بزرگان آن پرداخته است. در همدان
از
سیدعلاءالدوله فخرالدین عربشاه (م. ۵۸۴ق) که رئیس همدان و از سادات نام‌دار دوران
سلجوقیان بود و نقابت
علویان را بر عهده داشت
و نیز سه پسر او به نام‌های مجدالدین خلیل، فخرالدین و عمادالدین به نیکی سخن رانده است.
از
جمله اهل علم همدان نیز
کافی‌الدین احمد قاضی همدان،
مجدالدین ابوالقاسم بن جعفر قزوینی،
مجدالدین ابوجعفر، امام
الدین ابوالعلاء
حسن بن احمد عطار (م. ۵۶۹)، و
علاءالدین رازی را ستوده است.
در بغداد
به مدح
شهاب‌الدین ابونصر یوسف دمشقی و برادرش فخرالدین و
ابوالحسن محمد بن مبارک (م. ۵۵۲)،
فخرالدین احمد ذوالمناقب،
ضیاءالدین امام ابونجیب، عزالدین ابولفضل
محمد سعید اشعری و در شام به مدح
ضیاءالدین عمر نسوی پرداخته است.
خاقانی در منظومه خود، بیش از همه،
جمال‌الدین محمد اصفهانی وزیر شاهان زنگی موصل (حک۵۲۱-۶۴۸) را ستوده و منظومه خویش را به او تقدیم کرده است.
جمال
الدین اصفهانی شخصیت ممتاز و مورد احترام سلاطین سلجوقی و خلفای عباسی و به سخاوت‌مندی نام‌بردار بود و به دلیل ساختن بناهای عام المنفعه و به ویژه بازسازی برخی ساختمان‌های کعبه که خاقانی در اشعار خود به آن‌ها اشاره کرده، با لقب
جواد اصفهانی خوانده می‌شد.
پرداختن به بزرگان علم و ادب شهرهایی که بر سر راه خاقانی بوده است، بویژه بزرگان همدان، بغداد، شام و موصل،
تحفة العراقین را به یک مأخذ رجالی ارزشمند نیز بدل می‌سازد.
ذکر نام بزرگانی چون
شرف‌الدین محمد مطهر علوی،
نجم‌الدین احمد بن علی، عمادالدین ابوالمواهب ابهری،
محمد خجندی،
جمال‌الدین محمود،
هارون علی،
عزالدین محمد قصّار،
تاج‌الدین شیبانی و
رشیدالدین ابوبکر که به نظر می‌رسد خاقانی در محضر آن‌ها درس خوانده است، به اهمیت کتاب به عنوان یک مأخذ رجالی می‌افزاید.
تحفة العراقین منبع و مأخذی معتبر در معرفی شاعر، خانواده شاعر و ارتباط وی با استادش ابوالعلای گنجوی نیز محسوب می‌شود.
پایان بخش این مثنوی، آگاهی‌هایی سودمند درباره رخدادهای زندگی خاقانی است. در این بخش، خاقانی با گلایه از اوضاع زندگی خود، به مدح و شکرگزاری از پدر و مادرش پرداخته و از عمویش کافی
الدین علی بن عثمان و پسر عمویش وحیدالدین عثمان بن عمر به نیکی و بزرگی یاد کرده و از سال‌های علم‌آموزی نزد آن دو سخن رانده است.
خاقانی در شمار شاعرانی است که درسروده‌های خود از اطلاعات گسترده علمی، فلسفی و
دینی (اسلامی و مسیحی) خویش و از اصطلاحات مربوط به آن‌ها بهره‌گرفته، و با پرداختن بدین‌گونه مسائل، از یک‌سو به شعر خود حال و هوایی ویژه بخشیده، و از سوی دیگر آن‌را دشوار و گاه معقّد ساخته است و همین امر موجب شده است تا فهم آن به شرح و تفسیر نیازمند گردد.
تحفة العراقین آیینه تمام‌نمای باورها و دانش‌های مختلفی است که در جریان تربیت خانوادگی شاعر و آموزش و پرورش وی از سوی استادان و معلمان مختلف با تخصص‌های گوناگون به وی منتقل شده است؛ چنان‌که در
فلسفه و
نجوم و پزشکی متأثر از عموی خود کافی
الدین عمر و
فلکی شیروانی است
و نیز متأثر از دوستان و هم‌نشینانی چون شرف
الدین محمد‌مطهر علوی و نجم
الدین احمد بن علی
و ممدوح خود
جمال
الدین محمد موصلی
و در توجه به باورهای مسیحیان تحت تأثیر مادر خویش است که در آغاز
مسیحی بوده است.
نمونه‌ای از دانش‌ها و باورهای انعکاس یافته در تحفة العراقین بدین شرح است:
طب: مانند آتش پارسی، قاروره آبگینه، داءالثعلب، میل باریک، آب تاریک، خال سپید، ضیق نفس، خناق، صفرازده، صرع، بهق سیاه، تب ربع، دق، عودالصلیب، ریوند، فالج، ام‌الصبیان و جز آن‌ها.
نجوم: مانند مرکبان انجم، دوازده برج، شش بانوی پیر، بنات النعش، ماه، مشتری، مریخ، زحل، اژدها، بره، سعد اکبر، طشت بلند، خوشه چرخ، هفت پرده، فتح باب، جوزا، عقد پرن، گنبد مقرنس، سهیل، رصدگاه، شش عروس، سعد ذابج، خور و جز آن‌ها.
فلسفه و
ریاضی: مانند سه گوهر، جوهرجان، سه غرفه، جذر اصم، اساس روح، لباس دهر، ذات، صفات، وهم، عقل، حس، چار مراتب، چار علل، حدث، دهر محدث، آحاد، الوف و جز آن‌ها.
شطرنج: مانند داو، بیدق، قائم، فرزین، منصوبه، شه‌رخ، شه مات، پیل، شطرنج، نطع، شاه شطرنج و جز آن‌ها.
موسیقی: مانند چهارپاره، مه‌بر کوهان، راه، طشت‌گر، قول، کاسه‌گر، ابریشم چنگ، موی پرده و جز آن‌ها.
فرهنگ مسیحی: مانند عیسوی‌وار، مسیح، عیسی‌ره‌نشین، صلیب اکبـر، مسیح اکبـر، عازر، مریم‌روزه‌دار، مریم‌آسا، عودالصلیب، عیسی معده، یحیی اندام، مریم صفت، دارقمامه و....
آیات قرآن: مانند «چون اشتربُختی قدم‌زن/ بیرون گذری ز چشم سوزن»،
که اشاره به آیه ۱۳۸ از
سوره اعراف است.
احادیث: مانند بوده درِ شهر علم حیدر/ وین سیّد
دین کلید آن در،
که اشاره است به
حدیث معروف «انا
مدینة العلم و علی باب‌ها».
تحفة العراقین به لحاظ دستوری دارای ویژگی‌هایی است که بسیاری از آن‌ها در دیگر آثار خاقانی به‌ویژه دیوان او دیده می‌شود.
کهن‌ترین چاپ‌های تحفة العراقین آن‌ها است که در هند به شکل سنگی به چاپ رسیده است. از این کتاب، پنج نسخه در
قرن نوزدهم م. در اکبرآباد، لکنهو و
لاهور به چاپ رسیده است. نخستین چاپ سربی تحفة العراقین به سال ۱۹۵۴م. در مجموعه کلیات ابجدی و ضمن شرحی است که میر محمد اسماعیل خان ابجدی بر این منظومه نگاشته و در لکنهوی
هند به چاپ رسیده است.
نخستین تصحیح انتقادی این منظومه را دکتر یحیی قریب در دهه ۳۰ ش. به دست داد که در چاپ‌خانه سپهر به چاپ رسید و بعدها به همت انتشارات امیرکبیر در سال ۱۳۵۷ش. تجدید چاپ شد. چاپ بعدی منظومه، تصویر نسخه خطی یافت شده در کتابخانه ملی اتریش بود که به شکل نسخه برگردان با مقدمه ایرج افشار در سال ۱۳۸۵ش. به همت انتشارات میراث مکتوب و با همکاری انتشارات فرهنگستان علوم اتریش در
تهران به چاپ رسید. در دهه هشتاد ش. دو تصحیح دیگر از این کتاب منتشر شد. تصحیح دکتر یوسف عالی عباس آباد از این کتاب را انتشارات سخن در سال ۱۳۸۶ش. با عنوان ختم الغرائب به چاپ رساند. به سال ۱۳۸۷ش. تصحیح علی صفری آق قلعه به دست انتشارات میراث مکتوب در ۸۳۰ صفحه در قطع وزیری با عنوان تحفة العراقین (ختم الغرائب) به چاپ رسید که نسخه مورد مراجعه در این مقاله بوده است.
(۱) ابن خلکان، وفیات.
(۲) خاقانی شروانی، ابراهیم، تحفة العراقین، به کوشش یحیی قریب، تهران، ۱۳۳۳ش.
(۳) صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۳۹ش.
(۴) فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخنوران، تهران، ۱۳۵۰ش.
(۵) قرآن مجید.
(۶) قریب، یحیی، مقدمه و تعلیقات بر تحفة العراقین.
(۷) لودی، شیرعلی، مرآة الخیال، به کوشش ملک الکتاب شیرازی، بمبئی، ۱۳۲۴ق.
(۸) منزوی، احمد، خطی مشترک.
(۹) نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۰) هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تحفة العراقین». دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تحفة العراقین»، شماره۵۸۰۶.
