تحفة الحرمین (قادری)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحفة الحرمین (قادری) سفرنامه منظوم فارسی در
باره مکه و
مدینه، نوشته محمد رحیم الدین قادری می‌باشد.
این اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی
مکه و
مدینه را در قالب مثنوی معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر
حج سال ۱۲۰۳ق. به مکه و مدینه است.
از شرح حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن که خود را محمد رحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن
هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد محمد علی والاجاه حاکم ارکات (تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق. داشته
و این اثر را به همو تقدیم کرده است. قادری به
مذهب خود تصریح نکرده است. او خلفای
اهل سنت را ستوده.
و در
باره قبر عثمان بن عفان در
بقیع گفته است: «
بقیع را تو
زیارت کن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو دریاب.»
نیز در یاد کرد از بزرگانی که در
بقیع دفن شده‌اند، از
امام حسن علیه‌السّلام با تعبیر «امام دوم» یاد کرده: «زیارت کن امام دویمین را». همچنین حضرت
محمد باقر علیه‌السّلام را «امام» خوانده است.
قادری از راه میان
هند و
حجاز هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر بمبئی،
دریای عرب،
خلیج عدن و
دریای سرخ به
جده می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در
دریا و در محاذات یلملم
احرام می‌بسته‌اند؛ چنان که قادری نیز تصریح کرده که میقات هند، یلملم است.
آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی گشته‌اند.
منظومه در قالب مثنوی و در بحر هزج سروده شده و ابیات آن روان و آسان یاب است و در ادامه آن، دو قصیده نیز آمده است.
برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی شمرند: «روان گشتم ز مکه سوی
یثرب /که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عصفان رو که آن جا چار چاهست/خلیص از این مکان بر شاهراهست».
و نیز ابیاتی که سفر او را به
طائف گزارش می‌کنند: «رفتیم به سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام
ابن عباس /مستیم ز جام ابن عباس».
وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آن چه را گزارش می‌کند، خود دیده است.
بر پایه برخی اشارات قادری، او در تالیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ از جمله آن جا که در یادکرد قبرهای
بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم».
گزارش‌های سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن
بقعه‌های
بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس از این سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به
زیارت قبور و
تبرک و
توسل، در بسیاری از ابیات او نمود دارد.
و این با توجه به مذهب وی، شایان توجه است.
تحفة الحرمین در دو بخش سامان یافته است. بخش اول به
مکه پرداخته و با نام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و ۴۲ فصل دارد. بخش دوم در ۲۵ فصل با عنوان «فهرست شکل
مدینه منوره» نام یافته است.
مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) مناسک و
آداب حج. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز
اسلام. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای
کعبه به دست
فرشتگان و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها
نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین شناسی جای می‌گیرد تا سفرنامه حج.
سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه قاره
هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند.
قادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمد علی والاجاه
به مناسک، واجبات و مستحبات حج پرداخته و سپس میقات حج گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و
میقات مردم هند را یلملم دانسته است.
مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آن‌ها عبارتند از: حدود حرم و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی سلطان مراد سوم عثمانی (حک: ۹۸۲-۱۰۰۳ق.)
، جای‌هایی از
مسجدالحرام که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آن‌ها نماز خوانده
و کعبه و ارکان آن و
حجرالاسود.
او گزارشی از
باب الرحمه آورده و از محمد علی والاجاه به عنوان اهداکننده این در یاد کرده است.
قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند
صفا و مروه را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است.
او برخی از دفن شدگان قبرستان
معلات مکه را نام برده و از وجود
بقعه‌ای بر مزار
حضرت خدیجه گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به
آمنه مادر
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در این قبرستان یاد کرده
که به سخنی دیگر، مرقد او در
ابواء، جایی میان مکه و مدینه، است.
بخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه
تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از نا امنی راه و خطر راهزنان نشان دارد.
پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارتند از: دروازه‌های مدینه
،
مسجدالنبی و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش مهدی خلیفه عباسی
، احادیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در
باره فضیلت زیارت ایشان
، درهای مسجدالنبی
،
ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم
، و خادمان یا اغوات مسجدالنبی که به گفته او ۹۰ تن بوده‌اند.
گزارش سفرنامه در
باره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن، و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بر دارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة
البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر ابراهیم فرزند پیامبر،
عباس بن عبدالمطلب، چهار
امام شیعیان، نافع قاری مشهور، و برخی دیگر گزارش داده است.
مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون
بقیع، از جمله
صفیه عمه پیامبر،
فاطمه بنت اسد، و
اسماعیل بن جعفر در چند بیت یاد شده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به تفصیل در این زمینه سخن نگفته است.
از این سفرنامه، نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه
تهران به شماره ۶۰۴۹ نگهداری می‌شود و
رسول جعفریان آن را با یک مقدمه در ۷۱ صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج۱) چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.
پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
السیرة النبویه: ابن هشام (م. ۲۱۳ق./۲۱۸ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «تحفة الحرمین (قادری)».
