تجرید (احمد بهشتی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «تجرید»، نوشته
آیت الله دکتر
احمد بهشتی ، ترجمه و شرح فارسی نمط هفتم از کتاب «
الاشارات و التنبیهات » ابن سینا است. این کتاب، بیان گر پاره‌ای از مسائل فلسفی در مورد
نفس آدمی و
علم واجب و
کیفیت دخول
شر در
قضای الهی می‌باشد.
نمط هفتم از کتاب «الاشارات و التنبیهات»، مشتمل بر چهار بخش به ترتیب، شش، شش، ده و پنج فصل است.کتاب «تجرید»، علاوه بر بخش‌ها و فصول یاد شده، در آغاز، دارای یک تمهید است و در پایان هر فصل، چند پرسش تحت عنوان «خود را بیازمایید» در مورد محتوای آن فصل دارد.در آغاز هر فصل، نخست، بخشی از عبارت کتاب «الاشارات و التنبیهات»، ذکر می‌شود، سپس ترجمه آن، به صورت نیمه آزاد و روان آورده می‌شود، آن گاه به شرح و
تفسیر آن پرداخته می‌شود.
برای آشنایی اجمالی با محتوای کتاب، چکیده ای از مطالب آن را همراه با پاره‌ای از تعبیرات و توضیحات مترجم ذکر می‌کنیم:
بخش نخست از کتاب، در باره
تجرد و
بقای نفس آدمی است. در این بخش، مسائلی همچون
قوس نزول و صعود (برای مشخص کردن جایگاه
نفس ناطقه که پس از اجسام مرکب
جمادی و
نباتی و
حیوانی در
قوس صعود قرار دارد، این بحث، ضروری است)،
استدلال بر
بقای نفس پس از
موت و اثبات
تجرد قوه عاقله نفس مطرح شده است.
بخش دوم، در باره
اتحاد عاقل و معقول است (بو علی، در این نمط، اتحاد مزبور را به شدت انکار کرده و بر اساس یکی از احتمالات دارای مؤیدی که شارح ذکر فرموده، مراد وی از انکار اتحاد، انکار اتحاد عاقل و معقول به حسب
ماهیت است، نه به حسب
وجود). این بخش، مشتمل بر مسائل زیر است: ابطال اتحاد معقول‌ها، ابطال اتحاد نفس با
عقل فعال، گزارشی در باره
فرفوریوس مشایی و کتاب او در مورد اتحاد عاقل و معقول، ابطال اتحاد دو شی ء به نحو کلی، تقرر معقول در ذات عاقل.
بخش سوم، در باره
علم واجب است. این بخش، شامل مطالب زیر است:
تقسیم علم به فعلی و انفعالی (به تعبیر بو علی: علم مستفاد از صور خارجی و علم سابق بر وجود خارجی)، تقسیم هر یک از دو علم مزبور به ما بالذات و ما بالغیر، تعقل
واجب الوجود ذات خود را بالذات و احاطه علمی تام وی بر همه موجودات دیگر، اقسام
ادراک (
تخیل ،
توهم و
تعقل )، اقسام
مدرک (فاعل و منفعل)، اقسام مدرک (
معقول و مدرک منغمس در ماده)، برتری
واجب الوجود ادراکا و مدرکا و مدرکا (چرا که ادراکش، عقلی و ذاتش، فاعل و مدرکش، معقول است)، اشکال بر «محال دانستن اتحاد عاقل و معقول از سویی و تعقل واجب الوجود تمام چیزها را از سوی دیگر» و پاسخ آن (اشکال: لزوم تقرر و ارتسام همه صورت‌های عقلی اشیا در ذات واجب و در نتیجه لزوم کثرت و ناسازگاری با
توحید ذات . پاسخ: تاخر صورت‌های عقلی از مرتبه ذات و از لوازم ذات بودن و کثرت طولی داشتن آنها)، تعقل واجب الوجود اشیای جزیی را به گونه تعقل کلیات (چرا که علم او به جزییات از راه علل و اسباب است، نه از راه انفعال و تاثر او از جزییات)، اقسام صفات (اضافی محض، حقیقی محض، حقیقی ذات اضافه‌ای که به تغییر مضاف الیه، تغییر می‌کند و حقیقی ذات اضافه‌ای که به تغییر مضاف الیه، تغییر نمی‌کند)، بحث در باره
صفات اضافی محض و
صفات حقیقی ذات اضافه و فرق میان آنها،
ازلی و ابدی بودن علم واجب به جزییات و تفسیر عنایت.
بخش چهارم، در باره کیفیت دخول شر در
قضای الهی است و مشتمل بر این مباحث می‌باشد: حقیقی بودن یا نسبی بودن شر، غلبه داشتن
خیر بر
شر در مورد همه
مخلوقات عالم، نوع واحد نبودن سعادت اخروی و دارای اقسام و مراتب بودن آن، پاسخ به این سؤال که چرا خداوند مخلوقات عالم
طبیعت را به گونه‌ای نیافریده است که شر نادر هم بر وجود آنها مترتب نشود؟ پاسخ به این سؤال که اگر آنچه از
انسان صادر می‌شود مطابق
قضا و قدر الهی است، پس چرا انسان در برابر اعمال زشت خود گرفتار
کیفر می‌شود؟
در آخر کتاب، یک کتاب نامه و پنج فهرست
آیات،
روایات،
اشعار،
اعلام و
اصطلاحات و موضوعات ذکر شده است. شارح، با قلمی روان و با زبانی ساده و تسلطی تحسین برانگیز، عبارات ابن سینا را شرح کرده و در ضمن شرح و تفسیر، گاه از اشعار
عربی و
فارسی نیز بهره برده است.
نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
