تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تبصرة‌العوام،
کتابی قدیمی به
فارسی درباره
ادیان و
مذاهب ، متعلق به اواخر
قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌باشد.
نام کامل این
کتاب تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام، می‌باشد.
این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.
نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده
و به نظر
اقبال عنوان «
سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه‌ها در حاشیه اضافه شده است.
احتمالاً این امر سبب شده است که تبصرة‌العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند.
آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی
شیعی و اهل
خراسان در
قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست
برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصرة‌العوام، می‌توان از گزارش‌های موجود در آن استفاده کرد.
به نوشته مؤلف
پیروان
حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته‌اند.
از آن‌جا که اینان تا حمله
هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته‌اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد.
همچنین صاحب اثر در چند جا
با اشاره به آثار و شهرت
امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر
باقلاّنی و
غزالی می‌آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می‌کند.
بدین ترتیب، تبصرة‌العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است
تبصرة‌العوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است.
برخی سید مرتضی معروف به علم‌الهدی،
فقیه و
متکلم شیعی (۳۵۵ـ۴۳۶)، را مؤلف آن دانسته‌اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سید مرتضی ــ این نظر نمی‌تواند صحیح باشد.
همچنین این سخن که مؤلف کتاب، معاصر امام
محمد غزالی (۴۵۰ـ ۵۰۵) بوده و در مناظره‌ای که بین این دو درباره
امامت صورت گرفته، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است
از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست.
آقا محمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع‌الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است.
شوشتری نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و
سید مرتضی ثانی ، برادرزاده علم الهدی و پسر سیدرضی، دانسته است؛ اما
افندی اصفهانی این «توجیه» را «غیروجیه» خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصرة العوام را تألیف سید مرتضی ثانی می‌دانند، قول مشهور را پذیرفته است.
بنابر قول مشهور، مؤلف تبصرة‌العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.
این انتساب را نمی‌توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش، ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) بوده‌اند، اما منتجب‌الدین در آثار خود هیچ اشاره‌ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی‌کند.
بعلاوه، عدم تطبیق زمان تألیف تبصرة‌العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است.
.
همچنین انتساب تبصرة العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در «فهرست نسخ خطی فارسی در موزه بریتانیا» و نیز در کشف‌الحجب و الاستار کنتوری
ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی‌دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی‌کند.
.
تبصرة‌العوام را از آثار
ابوالفتوح رازی ،
مفسر مشهور شیعی، نیز شمرده‌اند، ولی از آن‌جا که وفات وی را حدوداً در نیمه اول قرن ششم دانسته‌اند، این انتساب نادرست خوانده شده است.
گذشته از این، ابوالفتوح رازی به
تصوف گرایش داشته است و ذمّ
صوفیه در تبصرة العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است
.
تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام، همچنان‌که از نام آن پیداست، به توضیح گفته‌ها و نظریات برای عامه مردم می‌پردازد.
در برخی گزارش‌ها
تبصرة‌العوام را قدیم‌ترین کتاب شیعی
فارسی در موضوع
ادیان و
مذاهب دانسته‌اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان‌الادیان حدود یک قرن و نیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود.
؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان‌الادیان را قطعی ندانسته‌اند.
تبصرة‌العوام و بیان‌الادیان هر دو کتاب‌هایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب‌اند که از قبل از استیلای
مغول بجا مانده‌اند.
تبصرة‌العوام از جهت سلاست و
فصاحت در حد بیان‌الادیان نیست، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهم‌تر از آن است.
در مجموع، اطلاعات گسترده و باریک‌بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول
و سعه مشربِ مؤلف، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است.
مثلاً مؤلف در وجه تسمیه فرقه‌ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آن‌ها ــ که بیشتر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می‌کند،
و یا در ابتدای بحث از فرقه‌های منسوب به
اسلام ، به دقت، معنای متفاوت دین و
ایمان و اسلام را ذکر می‌کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می‌شود.
به نظر اقبال
مؤلف تبصرة‌العوام در نقل حکایات فرقه‌های غیر
امامیه و رد گفته‌های آن‌ها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است؛ این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است.
اما از مقایسه تبصرة‌العوام با دیگر کتاب‌های آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب، به نظر می‌رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است،
روزگار تألیف تبصرة‌العوام از لحاظ مجادلات مذهبی، بسیار مورد توجه است و نگارش کتاب‌های متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست.
تبصرة‌العوام به نوعی نشان‌دهنده الگوی دینی ایران
عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می‌دهد، اهمیت دارد.
ناگفته نماند که برخی گزارش‌های تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست،
اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای
حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد.
تبصرة‌العوام در ۲۶ باب تنظیم شده است؛ در باب‌های اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته‌های
فلاسفه ،
مجوس ،
جهودان ،
ترسایان و
صابیان را نقل می‌کند.
مؤلف درباره مجوس بیشتر به اساطیر ایران نظر دارد
.
وی در بیان فرق اسلامی، بنابر
حدیث افتراق ، تعداد فرقه‌ها را ۷۳ می‌داند، اما معتقد است که در اصل، همه فرقه‌ها شاخه‌های دو فرقه
اهل سنّت و شیعه‌اند که دشمنانِ هر یک آن‌ها را به ترتیب
نواصب و
روافض خوانده‌اند
.
احتمالاً نام تبصرة‌العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین
که برای این کتاب ذکر شده، به این تقسیم‌بندی ناظر است؛ مقدس اردبیلی
می نویسد که الفصول التامّة، اثر
عربی منسوب به این مؤلف، بر اساس این دو فرقه تقسیم‌بندی شده است.
مؤلف تبصرة‌العوام پس از طرح مسئله جانشینی
پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت،
در فصل‌های بعد به ذکر فرقه‌های
خوارج ،
معتزله ،
مُشَبّهه و
مُجَسِّمه و
اصحاب تناس خ می‌پردازد.
حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب
قاضی محمد بن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور
فرقه کرّامیّه و لعن آن‌ها نقل می‌کند،
حکایت از مخالفت‌های شدید با
ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد.
مؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می‌کند و آن‌ها را در تقسیم‌بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد.
گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید
اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان‌الادیان، احتمالاً نشانه‌ای از اطلاعات وسیع‌تر اوست.
مؤلف در باب شانزدهم
به فرقه‌های صوفیه نظر دارد و آن‌ها را شش فرقه می‌داند (و جالب آن‌که حلاج را ساحر می‌خواند).
در باب بعد، بطعن، اقوال بزرگان تصوف را از
رساله قشیریه نقل می‌کند
به نظر وی، صوفیان همه از اهل سنّت‌اند و این دلیل محکمی بر محکومیت آنهاست.
ظاهراً در این دوره شیعیان، به مراتب، بیشتر از اهل سنّت با صوفیه دشمنی می‌ورزیدند و احتمالاً از میان شیعه هنوز بزرگانی در تصوف برنخاسته بودند.
در باب‌های بعد به قومی که مدعی اهل سنّت و جماعت بوده‌اند تعریض دارد، از جمله به
عبدالقاهر بغدادی که در الفرق بین الفرق فرقه خود را ناجی می‌داند.
در ادامه، مؤلف به مسائل دیگری از جمله فرقه‌های شیعی، ناجی بودن اثناعشریه، احادیثی در شأن اهل بیت، عقاید اثناعشریه، حکایت
فدک و فضایح
بنی امیه پرداخته است.
وی شیعه را به چهار فرقه تقسیم می‌کند که تا زمان وی باقی بوده‌اند:
امامیان ،
زیدیان ،
اسماعیلیان ،
نُصَیْریان ، و فرقه اخیر را نیز به هفده فرقه کوچک‌تر تقسیم می‌کند.
او
می نویسد که این قوم را در هر جا با نامی خوانند؛ در
اصفهان خرّمیّه، در
قزوین و
ری مزدکی و سنبادی، در
ماهین مُحَمِّره، در
آذربایجان قولیه و در
ماوراءالنهر مُغان.
ظاهراً تبصرة‌العوام اول‌بار در ۱۲۹۶ در
لاهور و سپس در ۱۳۰۹ و ۱۳۱۳ در
تهران ، به ضمیمه کتاب قصص‌العلماء اثر
میرزا محمد تنکابنی ، و در ۱۳۱۳ ش به تصحیح اقبال در تهران منتشر شد
.
شیخ حسین بطیطی نیز این کتاب را به عربی ترجمه کرد و به ضمیمه قصص‌العلماء در ۱۳۰۴ و ۱۳۱۹ چاپ کرد.
از دیگر کتاب‌های مؤلف تبصرة‌العوام، الفصول التامّه فی هدایة‌العامه و نزهة‌الکرام و بستان‌العوام را ذکر کرده‌اند که به عربی نوشته شده‌اند.
چنان‌که از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة‌الکرام اشاره کرده، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای توده عوام کتاب می‌نوشته است.
او در کتاب نزهة‌الکرام به بحث از فضایل امامان اثناعشری پرداخته است.
(۱) آقابزرگ طهرانی.
(۲) ایرج افشار، «کتابی از مؤلف تبصرة العوام»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۷، ش ۲ (دی ۱۳۳۸).
(۳) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ
احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.
(۴) آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین
صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۶) تبصرة العوام فی معرفة مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۷) محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).
(۸) دایرة المعارف تشیع، زیرنظر
احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصرة العوام» (از حسن انوشه).
(۹) د. فارسی.
(۱۰) موسی شبیری
زنجانی، «مؤلف تبصرة العوام»، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).
(۱۱)
محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی.
(۱۲) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۱۳)
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، چاپ
احمد فهمی
محمد، قاهره ۱۳۶۷ـ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸ـ ۱۹۴۹، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۱۴) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۱۵) اعجاز حسین بن
محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، قم ۱۴۰۹.
(۱۶)
احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقة الشیعة، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.
(۱۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۸) جلال الدین همائی، غزالی نامه، تهران (۱۳۴۲ ش).
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تبصرة‌العوام فی معرفة مقالات‌الانام»، شماره۳۲۴۵.
