تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه
الکامل فی التاریخ یا
کامل التواریخ شامل وقایع از
آغاز خلقت تا سال ۶۲۸ هجری قمری است که ابوالحسن عزالدین
ابن اثیر مورخ بزرگ اسلامی در
قرن ششم نوشته است.
کتاب تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه
الکامل فی التاریخ یا
کامل التواریخ شامل وقایع از آغاز خلقت تا سال ۶۲۸ هجری قمری است که
ابوالحسن عزالدین ابن اثیر مورخ بزرگ اسلامی در قرن ششم نوشته است. این کتاب توسط
عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت به
فارسی با عنوان تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران ترجمه شده است.
اثر مهم
ابن اثیر، چنانکه گفتیم، تاریخ بزرگ او به نام «الکامل فی التاریخ» است که به کامل ابن اثیر معروف است.
این مورخ بزرگ، چون همزمان با استیلای
مغول بوده، می‌توان گفت از لحاظ زمانی نخستین مورخی است که وقایع عصر مغول را نسبتا به تفصیل آورده، مخصوصا وقایع زمان قراختاییان و خوارزمشاهیان تا اواخر ایام سلطنت جلال الدین منکبرنی را ضبط کرده و در گردآوری مواد کتاب نیز نهایت دقت را به کار برده است به همین جهة کتاب او یکی از منابع مهم تاریخ مغول شمرده می‌شود.
متن عربی تاریخ «کامل» ابن اثیر سیزده مجلد قطور است که آخرین مجلد آن به اعلام تخصیص یافته است. هر مجلد از این تاریخ در حدود هفتصد صفحه دارد و هر صفحه آن که به فارسی برگردد، تقریبا شامل سه صفحه از صفحاتی می‌شود که در این کتاب ملاحظه می‌فرمایید.
از این جا می‌توان پی برد که
تاریخ ابن اثیر تا چه اندازه بزرگ و مفصل است و چرا ترجمه یازده مجلد آن در فارسی بیست و هفت مجلد شده که هر مجلد نزدیک به چهارصد صفحه دارد.
چون مرحوم خلیلی کار خود را از مجلد دوم شروع کرده، نخستین مجلد ترجمه فارسی آن به عنوان «جلد اول» از چاپ در آمده و همین طور به ترتیب ادامه یافته تا جلد بیست و هفتم که آخرین قسمت از تاریخ ابن اثیر است و ترجمه تا پایان کتاب می‌باشد.
بنابراین، چاره‌ای نبود جز این که ترجمه فارسی مجلد اول کتاب، به عنوان «قسمت قبل از
اسلام» چاپ شود و مجلدات فارسی آن- هر چند جلد که می‌شود- مجددا از یک به بعد شماره بخورد.
چهارده جلد این تاریخ را که شاید معتبرترین تاریخ اسلامی شمرده شود، شادروان عباس خلیلی ادیب و دانشمند معروف ترجمه کرد. و مابقی را آقای
هاشمی حائری ترجمه نموده‌اند.
تاریخ «کامل»، چنان که از نامش برمی آید، تاریخی جامع و کامل است که مؤلف آن وقایع کلیه
کشورهای اسلامی و برخی از کشورهای غیر اسلامی را تا سال ۶۲۸ هجری قمری ضبط کرده است.
در این تاریخ زندگانی
پیامبران، به ویژه
پیامبر اسلام و حوادث دوران پادشاهان
ایران، از
پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان گرفته تا سلسله‌های بعد از اسلام و کارهای همه
خلفا و سلاطین سرزمین‌های
بین النهرین،
عربستان،
شام، روم شرقی (ترکیه فعلی)، نواحی شمال افریقا، اسپانیا، احوال فرمانروایان نواحی شرق، شمال شرق و شمال غرب
ایران؛ مانند
ماوراءالنهر، ترکستان، گرجستان، ارمنستان و غیره، همه به تفصیل ذکر شده و اگر تاریخی وجود داشت که رویدادهای تمام نقاط مذکور را تا این روزگار به همان تفصیل ضبط کرده بود، امروز علاقمندان به تاریخ شاید نیازی به تهیه تاریخ‌های دیگر نداشتند. اگر چه ناگفته نباید گذاشت که شیوه تاریخ نگاری ابن اثیر شیوه یک مورخ امروزی نیست و او در بسیاری از موارد، طوری پیشامدهای تاریخی تعلیل و توجیه می‌کند که امروز قابل قبول نمی‌باشد.
اما تفصیلی که او در شرح وقایع قائل شده از آن گونه تفصیلاتی نیست که درازگویی‌های خسته کننده به شمار آید و خواننده را ملول کند. بر عکس، در این کتاب شرح هر پیشامدی با جزئیات جالب، نکات، لطائف و ظرائف دلپسندی همراه است و این‌ها است که تاریخ را شیرین و خواندن آن را لذت آور می‌سازد.
مثلا جنگ‌ها را که از وقایع مهم است، اغلب تواریخ خیلی مختصر و خشک نقل می‌کنند؛ ولی تاریخ «کامل» مانند یک داستان رزمی برخی از صحنه‌های جنگ را چنان مشروح و با روح مجسم کرده که خواننده ضمن خواندن آنها بی اختیار حس می‌کند که تماشاگر
میدان جنگ است.
از تاریخ قدیم ایران نیز پادشاهان کیانی، اشکانی و ساسانی را تا انقراض سلسله ساسانیان و ظهور اسلام شرح داده، از آن پس وقایع تاریخ بعد از اسلام را سال به سال نقل کرده است.
مترجمین محترم در ترجمه کتاب، تا آنجا که امکان داشته، نهایت دقت را بکار برده‌اند.
در زمستان سال ۱۳۵۲، هنگامی که
ترجمه بقیه تاریخ ابن اثیر- یعنی ترجمه وقایعی که از سال ۵۰۰ هجری قمری به بعد روی داده- به آقای هاشمی واگذار شد، پیش گفتار کوتاهی زیر عنوان «احوالات برادران ابن اثیر و سخنی چند درباره ترجمه الکامل فی التاریخ» نوشت که در آغاز مجلد هیجدهم دوره فارسی آن چاپ شد.
در آن جا پس از سخنی کوتاه درباره سه برادری که مشهور به «ابن اثیر» هستند، و معرفی
عزالدین ابن اثیر و تاریخ کامل او شرح مختصری نیز راجع به جریان ترجمه این کتاب مهم و مفصل نگاشته است.
متن عربی تاریخ الکامل، که در بیروت چاپ شده، دوازده جلد است و جا داشت که از جلد اول آن ترجمه شود؛ ولی شادروان عباس خلیلی شاید جلد اول را که شامل احوالات پیامبران و پادشاهان ایرانی قبل از اسلام است، ضروری ندیده و از ترجمه آنها صرف نظر کرده است.
مرحوم خلیلی از تولد پیغمبر اسلام و زندگانی آن حضرت تا وقایع سال ۳۵۸ هجری قمری را ترجمه کرد که متاسفانه عمرش کفاف نداد و در بیست و یکم بهمن ماه سال ۱۳۵۰ زندگی را بدرود گفت.
پس از آن، برای این که ترجمه کامل ناقص نماند، به نویسنده نامی و دانشمند گرامی، هاشمی حائری، پیشنهاد شد تا با تسلطی که در
زبان عربی و همچنین در نویسندگی دارند کاری را که عباس خلیلی اقدام کرده دنبال کنند و ترجمه این تاریخ معتبر را به پایان برسانند.
ایشان نیز از وقایع سال ۳۵۹ تا رویدادهای سال ۴۹۹ را ترجمه فرمودند؛ بعد، به علت بیماری
چشم و ضعف
قوه باصره از از ترجمه بقیه کتاب معذرت خواستند.
آقای ابوالقاسم حالت نیز ادامه ترجمه این کتاب را به چند علت بر عهده گرفت:
اول علاقه‌ای که شخصا به کتب ادبی و تاریخی داشت.
دوم تشویق بعضی از دوستان که سخنان دلگرم کننده آنان این کار را- که در نظرش مشکل می‌نمود- آسان جلوه داد.
سوم روانی و سلاست عبارات تاریخ «الکامل» که با لغات و انشایی بسیار ساده نوشته شده، به طوری که خواننده در حین خواندن آن کم تر به لغات مشکل و متروک یا عبارات معقد و پیچیده برخورد می‌کند.
ضمن ترجمه این کتاب شهرهایی را که فکر می‌کرده، در نظر خواننده معمولی ناشناخته است و شناختن آنها ضروری است، در ذیل صفحات توضیح داده است.
بعضی از این توضیحات قدری مفصل است؛ ولی چون فکر می‌کرده که این تفصیل نیز ممکن است برای برخی از خوانندگان قابل استفاده باشد.
پیش گفتاری هم مؤسسات ناشر این
تاریخ - که در بیروت چاپ شده- راجع به طرز
تصحیح و
تنقیح متن و آرایش و پیرایش چاپ آن نوشته و به آغاز کتاب افزوده‌اند. پس از آن شرحی تحت عنوان «عزالدین ابن اثیر» درباره زندگی او و کتاب او-
الکامل فی التاریخ - نگاشته‌اند. مترجم محترم این دو مقاله را نیز ترجمه کرده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
