تاج‌الدین بن زکریا عبشمی نقشبندی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاجُ
الدّینِ بْنِ زَکَریّا، عَبشَمی نقشبندی
حنفی سنبهلی (د ۱۰۵۰ق/ ۱۶۴۰م)، نوادۀ سلطان عثمانی، صوفی مشهور و از مشایخ سلسلۀ نقشبندیۀ
هند بود.
وی در
سنبهل هند به
دنیا آمد و در همان‌جا مقدمات علوم را فرا گرفت. پس از آن، در جست‌و‌جوی شیخ طریقت به شهرهای مختلف هند
سفر کرد و با اقامت در اجمیر و ناگور، از روحانیت مشایخ و بزرگان طریقۀ چشتیه، نظیر خواجه
معین‌الدین چشتی و حمیدالدین ناگوری بهره برد و در ناگور مدت‌ها به
ریاضت و
چله‌نشینی پرداخت
و چنان‌که از خود وی منقول است، با استفاده از روحانیت شیخ نجم
الدین کبری، آداب ذکر و اصول طریقۀ کبرویه را نیز فرا گرفت و دربارۀ آن رساله‌ای نیز نوشت.
وی آن‌گاه نزد شیخ الله‌بخش شطّاری، از خلفای سیدعلی بن قوام هندی رفت و پس از آن‌که ۳ ماه به دستور او به خدمت در مطبخ
خانقاه پرداخت، از او تلقین ذکر طریقۀ عشقیه را یافت و پس از طی مراتب سلوک، از شیخ خود در طریقه‌های عشقیه،
قادریه،
چشتیه و مداریه اجازۀ
ارشاد گرفت. مدت سلوک و اقامت
تاج
الدین نزد شیخ الله‌بخش ظاهراً ۱۰ سال بود و پس از آن برای ارشاد مریدان به سنبهل رفت.
پس از درگذشت شیخ اللّٰه‌بخش و تقریباً مصادف با بازگشت خواجه محمدباقی باللّٰه نقشبندی از سفر
ماوراءالنهر به هند،
تاج
الدین به دیدار او شتافت و دست ارادت به وی داد. باقی‌بالله نیز از او به نیکی استقبال کرد و شیوۀ ذکر و اصول
طریقۀ نقشبندیه را به او آموخت. ظاهراً
تاج
الدین مراتب سلوک این طریقه را به سرعت طی کرد و نخستین کسی بود که از باقی بالله اجازۀ ارشاد گرفت.
پس از آن به سنبهل بازگشت، اما همچنان به مدت ۱۰ سال با خواجه باقی بالله مکاتبه و مصاحبت داشت و گاه و بی‌گاه در
دهلی به دیدار او می‌رفت. برخی مکتوبات باقی بالله به
تاج
الدین در این دوران در منابع آمده است.
با آن‌که
تاج
الدین از طریقه‌های متعددی اجازۀ ارشاد یافته بود و در ابتدا هر مریدی را به طریقه‌ای که طالب آن بود، هدایت می‌کرد، اما پس از چندی به دستور باقی بالله، ارشاد خود را به طریقۀ نقشبندیه محدود کرد و تنها به این شیوه به هدایت سالکان پرداخت.
پس از
مرگ خواجه باقی بالله،
تاج
الدین که دستخوش اندوه شدید بود ــ به باور برخی از محققان، به سبب پاره‌ای اختلافات بر سر جانشینی خواجه
ــ به
کشمیر،
عراق و سرانجام به
حرمین شریفین سفر کرد و در
مکه مجاور شد.
در اثنای این سفرها نیز مریدان بسیار به او روی آوردند که از جملۀ آنان شیخ محمد علان (د ۱۰۳۱ق) بود که به
پرهیزگاری و
علم و ریاضت
شهرت داشت. از دیگر مریدان وی نیز می‌توان به استاد احمد ابوالوفاء و فرزندش موسی، سیدمحمود بن اشرف حسنی، داماد شیخ و صاحب کتاب تحفةالسالکین فی ذکر
تاج‌العارفین، محمدمیرزا فرزند محمد معروف سروجی دمشقی، امیر یحیی بن علی پاشا، شیخ ابراهیم بن حسن
حنفی احسایی، شیخ ابوبکر حضرمی و شیخ عبیدالله بن محمد باقی دهلوی اشاره کرد.
وی در زمان اقامت خود در مکه برخی از رساله‌های فارسی خواجگان نقشبندی را به
عربی ترجمه کرد. این امر در معرفی صوفیان نقشبندی نزد مردم سرزمین‌های مکه،
مدینه،
سوریه،
نجد،
یمن و
بصره بسیار مؤثر بود.
تاج
الدین در مکه وفات یافت و در آرامگاهی در دامنۀ کوه قُعَیقَعان که گفته می‌شود در زمان حیات خود آماده کرده بود، به
خاک سپرده شد.
در برخی از منابع رساله‌هایی چون رسالة فی انواع الاطعمة و کیفیة طبخ‌ها، رسالة فی کیفیة غرس الاشجار و رسالة فی انواع الطب،
و نیز کتاب‌هایی چون الصراط المستقیم، جامع الفوائد و نفحات الالٰهیة فی موعظة النفس الزکیة
به
تاج
الدین نسبت داده شده است که امروزه نسخه‌ای از آن‌ها در دست نیست.
دیگر آثار وی که نسخه‌های خطی آن‌ها در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود، این‌هاست:
۱. ترجمۀ نفحات الانس من حضرات القدس جامی به عربی. (
دربارۀ دیگر نسخه‌ها، نک
)
۲. ترجمۀ رشحات عین الحیات علی بن حسین کاشفی.
تاج
الدین این کتاب را در ۱۰۲۹ق/۱۶۲۰م به عربی ترجمه کرده است.
۳. آداب المریدین، یا آداب المشیخة و المریدین الطالبین در ۷ فصل.
۴. رسالة فی سلوک خلاصة (خاصة) السادة النقشبندیة، در باب آداب و سلوک طریقۀ نقشبندیه که سخنان خواجه عبدالخالق غجدوانی (د ۵۷۵ق) نیز در آن گرد آمده، و شرح شده است. (
برای دیگر نسخه‌ها، نک
)
شیخ عبدالغنی نابلسی (د ۱۱۴۳ق)، شارح برخی از آثار
ابن عربی، در ۱۰۸۷ق بر این رساله شرحی با عنوان مفتاح المعیة فی طریقة النقشبندیة نوشته است.
۵. اصول الطریقة النقشبندیة یا رسالة فی طریقة النقشبندیة، در باب آداب سالکان طریقۀ نقشبندیه.
۶. رسالة فی الفقه، که رساله‌ای است دربارۀ فرایض
وضو و سنت‌های مربوط به آن و نیز آداب
نماز،
روزه،
حج و
زکات.
۷. اسرار العبادة.
اثری نیز با عنوان اعلام سائر الانام بقصة السیل الذی سقط منه بیت‌الله الحرام... به وی منسوب است. این کتاب شرح واقعۀ سیل ۱۰۳۹ق شهر مکه است که به انهدام خانۀ
کعبه منجر گردید. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ برلین موجود است.
(۱) بغدادی، هدیه.
(۲) جبوری، عبدالله، فهرس مخطوطات حسن الانکرلی، نجف، ۱۳۸۷ق.
(۳) جبوری، عبدالله، فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد، بغداد، ۱۹۷۴م.
(۴) حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، به کوشش فلوگل، لندن، ۱۸۴۲- ۱۸۵۸م.
(۵) خدیویه، فهرست.
(۶) ظاهریه، خطی (تصوف).
(۷) عبدالحی، نزهة الخواطر، به کوشش شرف
الدین احمد، حیدرآباددکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۸) فهرست نسخه‌های خطی عربی کتابخانۀ ندوة العلماء لکهنو، دهلی‌نو، ۱۳۶۵ش.
(۹) کحاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۱۰) کشمی، محمدهاشم، زبدة المقامات، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
(۱۱) کشمیری همدانی، محمدصادق، کلمات الصادقین، به کوشش محمدسلیم اختر، اسلام‌آباد، ۱۹۸۸م.
(۱۲) محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق.
(۱۳) نامۀ دانشوران، قم، ۱۳۷۹ق.
(۱۴) Ahlwardt.
(۱۵) DeSlane.
(۱۶) GAL.
(۱۷) GAL، S.
(۱۸) Laugier de Beaurecueil، S، Manuscrits d'Afghanistan، Cairo، ۱۹۶۴.
(۱۹) Rizvi، AA، A History of Sufism in India، New Delhi، ۱۹۸۳.
(۲۰) Storey، CA، Persian Literature، London، ۱۹۷۲.
(۲۱) Trimingham، JS، The Sufi Orders in Islam، Oxford، ۱۹۷۱.
(۲۲) Vollers، K، Katalog der islamischen… Handschriften… zu Leipzig، Osnabrück، ۱۹۷۵.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تاج الدین زکریا»، شماره۵۶۵۹.
