به سوی خانه خدا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سفرنامه
حج نوشته علی دهقان و گزارش سفر حج نویسنده می باشد.
این کتاب گزارش سفر حج نویسنده در سال ۱۳۹۳ق./۱۳۵۲ش. از شهر تهران است و آگاهی‌هایی درباره حج‌گزاری و کاروان‌های حج ایرانیان و ادارات و
سازمان‌های ایرانی مربوط به حج در آغاز دهه پنجاه ش. به دست می‌دهد. معرفی کشور
عربستان سعودی به لحاظ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقلیمی، عمرانی و مذهبی در آن دوره، پادشاهی
خالد بن عبدالعزیز ، از مطالب کتاب است.
علی دهقان به سال ۱۲۸۵ش. در ارومیه زاده شد و در دانشسرای عالی تهران تحصیل نمود. وی به سال ۱۳۲۳ش. به ریاست اداره فرهنگ و در سال ۱۳۴۰ش. به استانداری استان چهارم، رضائیه (ارومیه) منصوب شد. آثار و تألیفاتی در حوزه
فرهنگ و علوم تربیتی به او نسبت داده‌اند.
او هنگام سفر حج بازنشسته بوده است. (ص۱)
سفرنامه حاضر ابتدا به صورت یادداشت‌های روزانه نوشته شده و پس از سفر، تألیف و تنظیم گشته است. دهقان برای تکمیل آگاهی‌های سفرنامه از برخی کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌های حج از جمله
تاریخ یعقوبی و
سفرنامه ابن بطوطه ، عباس پهلوان و علینقی منزوی استفاده کرده است؛ سفر دهقان به
حجاز به صورت هوایی بوده است. او از تهران، نخست به
جده (ص۲۹-۳۰) و پس از چند ساعت، با هواپیمایی دیگر به
مدینه پرواز کرده است. (ص۳۹-۴۰) در جده ساعاتی در مدینة الحاج به سر برده؛ جایی که مسافران ایرانی برای چند ساعت انتظار پرواز به مدینه از برخی امکانات رفاهی بهره‌مند می‌شده‌اند و شامل چند ساختمان بوده است. (ص۳۳)
جز فصل اول که مربوط به تهیه مقدمات سفر است، این سفرنامه به ترتیب روزهای سفر، از روز اول تا بیست و نهم، تنظیم شده است. بخش مفصل این کتاب به ذکر جزئیات اموری مانند معاینه پزشکی حج اختصاص یافته است. (ص۲-۸۷) آگاهی‌های تاریخی از کشور عربستان و شهر
مکه و مدینه و جده، شرح جنگ‌ها و زندگی شخصیت‌های آغاز
اسلام ، مساجد، راه‌ها و نیز بهای خدمات و مواد خوراکی، فاصله میان شهرها و مکان‌های دیگر و جز آن به تفصیل میان مطالب کتاب گنجانده شده است. (برای نمونه:ص۸) نویسنده گاه نظر خود را درباره برخی رویدادهای تاریخی مربوط به حج بیان کرده است. (ص۱۸۷-۱۸۸) وی همراه گزارش اتفاقات سفر و
مناسک حج ، به فراخور، انتقادهایی را در زمینه موضوعات گوناگون به میان آورده است. برای نمونه از روحانیان کاروان انتقاد کرده که حج‌گزاران را از
فلسفه حج و مناسک آن آگاه نمی‌کنند. (ص۹۰، ۱۸۷)
مقایسه این سفرنامه با سفرنامه‌های دهه چهل ش. (برای نمونه، با من به خانه خدا بیایید•) حاکی از بهبود نسبی وضعیت حاجیان ایرانی به لحاظ سازماندهی، مدیریت و امکانات رفاهی و بهداشتی در دهه پنجاه ش. است. به گفته نویسنده،
سازمان اوقاف و شیر و خورشید سرخ ایران نزدیک
مسجدالحرام ساختمانی اجاره نموده و بر امور حج‌گزاری ایرانیان نظارت داشته است. (ص۱۵۵-۱۵۶)
کتاب را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد:تهیه مقدمات سفر، مدینه منوره، مکه مکرمه، و
مناسک عمره و
حج تمتع و بازگشت؛ بخش نخست:این بخش به تهیه مقدمات سفر حج می‌پردازد. نحوه ثبت نام حجاج، معاینات پزشکی و تزریق واکسن، تعیین کاروان، توصیه‌های
اوقاف و مدیر کاروان به زائران مانند همراه نداشتن
مفاتیح الجنان (ص۱۹) و جلسه توجیهی مسافران حج. او در این بخش به پاره‌ای از نارسایی‌ها همچون مشکلات اداری و قوانینی که آن‌ها را نادرست می‌پندارد، پرداخته است؛ از جمله این که ایرانیان از سفر به همه کشورهای عربی در ایام حج منع می‌شده‌اند تا مبادا خود به صورت مستقل و بیرون از چارچوب
اوقاف به حج روند. به نظر وی، این قانون مشکلاتی را برای کسانی که به دلیل‌های دیگر ناچار بوده‌اند به کشورهای عربی سفر کنند، پدید می‌آورده است. (ص۱۳)
به گفته دهقان، کاروان آن‌ها یک روحانی، یک سخنران مذهبی با تحصیلات دانشگاهی، یک مداح و یک پزشک در اختیار داشته است. شمار خادمان کاروان‌ها به تناسب بزرگی آن‌ها متغیر بوده است. (ص۲۱، ۸۱-۸۲) به سال ۱۳۵۲ش. هزینه سفر حج ۶۵ هزار ریال بوده و در برابر ارائه خدمات افزون، هزینه‌ای در حدود بیست هزار ریال دریافت می‌شده است. (ص۹) زائران می‌باید نام مطوف• مکه و دلیل (راهنما) خود در مدینه را همواره به یاد می‌داشتند تا هنگام بررسی و بازرسی، در گذرنامه‌شان ثبت شود. در غیر این صورت، خود ماموران عربستان برای آن‌ها
مطوف و
دلیل تعیین می‌کردند. (ص۳۱-۳۲) وظیفه مطوف و دلیل، حل پاره‌ای از مشکلات اجرایی و تدارکاتی و ارائه برخی راهنمایی‌ها در مکه و مدینه بوده است. با این همه و بر خلاف انتظار دهقان، او دلیل را تنها یک بار دیده و مطوف را اصلاً دیدار نکرده است.
بخش دوم:به گزارش دهقان، مدینه به سرعت در حال تغییر بوده و ساختمان‌های قدیم را ویران و خیابان و بناهای جدید می‌ساخته‌اند. بخشی از مطالب این بخش به شرح پیشینه مردم مدینه اختصاص یافته است. (ص۶۴) بیشتر مردم مدینه در آن هنگام تنگدست بوده‌اند. (ص۶۴-۶۵) دهقان محله شیعه‌نشین
نخاوله • را دیده و با تأثر از فقر سخت و وضعیت غیر بهداشتی و آلوده آن یاد کرده است. (ص۹۲) او از مسمومیت نیمی از اعضای کاروان در یک شب به علتی ناشناخته گزارش داده است. (ص۹۳) به رغم گزارش برخی سفرنامه‌های سال‌های پیش که حاکی از بدرفتاری مأموران سعودی با ایرانیان است
، به گفته دهقان، رفتار مأموران با ایرانیان مناسب بوده و حتی هنگامی که زائران ایرانی
ضریح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را می‌بوسیده‌اند، آنان بی‌احترامی روا نمی‌داشته‌اند. او تغییر رفتار سعودی‌ها را برخاسته از سیاست خارجی دولت وقت ایران دانسته است. (ص۸۰) به گفته نویسنده، در نتیجه توصیه‌های
سازمان اوقاف ایران، حج‌گزاران و زائران ایرانی به لحاظ وضعیت ظاهری و پوشش از دیگر زائران آراسته‌تر بوده‌اند. (ص۸۹)
بخش سوم:دهقان روز سیزدهم سفر خود، با اتوبوس از مدینه به مکه رفته است. (ص۱۰۷) او به صورت مفصّل، محرمات
احرام و برخی مناسک را برشمرده (ص۱۱۲-۱۱۷) و از حکومت سعودی به دلیل نامناسب بودن مکان استراحت میان راه نزدیک بدر و فقر مردم منطقه، انتقاد کرده است. (ص۱۲۰-۱۲۱) تاریخچه شهر مکه (ص۱۲۴، ۱۲۷-۱۳۲)، معرفی شهر کنونی (ص۱۲۶-۱۳۰)، مسجدالحرام و تاریخ آن، گوشه‌ای از فلسفه برخی مناسک حج و ماجرای
هاجر و
اسماعیل علیه السلام (ص۱۳۲-۱۳۷) و معرفی دیگر مکان‌ها و اشیای مربوط به حج و
مسجدالحرام از موضوعات مفصل این بخش است؛ نویسنده حاجیان کشورها را به سه گروه تقسیم کرده است:اول، گروهی
عرب فقیر که در خیابان‌ها و مسجدالحرام یا در چادرهای بیرون مکه به سر می‌برند. دوم، مردم کشورهایی مانند
مصر ،
الجزایر ،
سوریه ،
ترکیه و
اردن که در محل‌های تقریبا خوب اقامت کرده، تشکیلات مناسبی دارند. سوم، حاجیان ایرانی و چند کشور اندک دیگر که از
سازمان منسجم و امکانات بسیار خوب برخوردارند. به گفته او، مردم مکه نیز بدین سبب حاجیان ایرانی را می‌ستوده‌اند. (ص۱۷۰-۱۷۱)
بنا بر آماری که به نقل از مقام‌های عربستان در این بخش آمده، شمار حجاج، جز حاجیان عربستان، در آن سال بیش از ۶۰۰ هزار تن بوده است. دهقان دلیل کمتر شدن شمار حاجیان را نسبت به سال پیش، نبرد اعراب و اسرائیل دانسته است. ایران با بیش از ۵۰ هزار تن حج‌گزار، پس از پاکستان در رتبه دوم جای داشته است. (ص۲۱۹-۲۲۰) در این بخش، آماری دقیق از شمار حاجیان کشورها و مناطق گوناگون جهان ارائه شده است. دهقان مقایسه‌ای میان مکه و مدینه ترتیب داده که حاوی آگاهی‌هایی است؛ از جمله این که ساکنان مکه از رفاه بیشتری برخوردارند. (ص۲۲۱-۲۲۲)
بخش چهارم:این بخش از سفرنامه، شرح بازدیدها و زیارت‌های دهقان از مکان‌ها و آثار تاریخی و مذهبی پس از مناسک حج است. وی در آغاز از فواید نظارت
سازمان اوقاف بر حج سخن گفته و از دیگران گزارش کرده که در سال‌های پیش برخی مدیران کاروان‌ها و حمله‌دارها به گونه‌ای حج‌گزاران را سرگردان و ناراحت می‌کرده‌اند که حتی بعضی از مناسک و مراسم
حج واجب آن‌ها از دست می‌رفته است. (ص۲۲۴) او مداخله
سازمان اوقاف در حج‌گزاری ایرانیان را سودمند خوانده و برخی از فواید آن را برشمرده است. (ص۲۲۴-۲۲۶)
دهقان دو روز پایانی سفر را در جده گذرانده و روز بیست و نهم سفر (۱۸ ذی‌حجه) از فرودگاه جده به ایران بازگشته است. او در پایان کتاب، دیدگاه‌هایی درباره شیوه اداره
حرمین شریفین ارائه نموده و پیشنهاد کرده است که مکه و مدینه به عنوان مکان‌های مذهبی متعلق به همه مسلمانان، به صورتی مستقل و زیر نظر شورایی از نمایندگان کشورهای اسلامی اداره شوند. (ص۲۷۰-۲۷۶)
قسمت‌هایی از این سفرنامه، نخست در مجله خواندنیها با عنوان «یادداشت‌های روزانه یک حاجی ایرانی در سفر مکه سال گذشته» به سال ۱۳۵۳ش. در چند شماره پیاپی به چاپ رسید. سپس به سال ۱۳۵۴ش. در چاپ آذین با عنوان بسوی خانه خدا با زیرعنوان «گزارش مشروح سفر به عربستان سعودی و انجام مناسک حج تمتع از ۲۳ آذر تا ۱۹ دی‌ماه ۱۳۵۲ ش.» در ۲۷۶ صفحه وزیری منتشر گشت.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«به سوی خانه خدا».
