بصیرت در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بصیرت به معنای
بینش، آگاهی، هوشیاری و زیرکی، روشندلی و
چشم خِرَد می‌باشد.
این واژه برگرفته از ریشه عربی «ب -ص- ر» است.
در
نثر و
شعر قدیم فارسی فراوان یافت می‌شود
و غالباً به صورت ترکیبی اضافی با واژه
چشم به کار می‌رفته و در برابر بینایی
حسی و ظاهری، به معنای بینایی
قلبی و
شهودی بوده است.
مشتقات این ماده، در
قرآن بسیار به کار رفته‌است؛ نظیر: بَصَر و جمع آن اَبصار، به معنای چشم یا قوه بینایی،
ترکیب «اولی الابصار» به معنای صاحبان بینش و پندگیری
بصیر به معنای آگاه یا بینا،
مبصر به معنای روشنایی دهنده
و بینا
مبصره به معنای آشکار کننده و روشنی ده،
مستبصر به معنای تمیز دهنده
حق از
باطل یا طالب بصیرت و‌آگاهی،
تبصره به معنای یادآور‌و بینش ده
و بصیرت.
صورت فعلی این ماده نیز در قرآن، هم به صورت مجرد (بَصُرَ) و هم مزید (اَبصَرَ، یُبصِّرون) به کار رفته‌است. گفته شده که گونه مجرد، بیشتر در مواردی به کار رفته که نگاه ظاهری با بینش باطنی‌همراه بوده است.
به طور کلی بصیرت و اِبصار به معنای بینایی است که گاه با چشم ظاهر، صورت می‌گیرد و جنبه حسی دارد و گاه با
چشم درون و
عقل و به معنای ادراکات عقلی و
قلبی است.
مفسران سه کاربرد معنایی برای واژه بصیرت در قرآن شمرده‌اند:
«اَدعوا اِلَی اللّهِ عَلی بَصیرَة».
پیامبر در این
آیه اعلان می‌دارد که با
یقین و
اطمینان و از روی بصیرت کامل و معرفتی که حق و باطل را از هم جدا می‌سازد، به
خدا دعوت می‌کند.
«بَلِ الاِنسنُ عَلی نَفسِهِ بَصیرَة».
در
تفسیر این آیه دو احتمال وجود دارد: یکی این‌که
انسان خود شاهد اعمال خویش است که در این صورت تاء در بصیرت برای
مبالغه خواهد بود. دیگر آن‌که این آیه معنایی مشابه آیه ۲۴
نور دارد؛ به این صورت که شاهدانی از انسان مانند
اعضا و جوارحش بر اعمال او نظارت دارند.
«قَد جاءَکُم بَصائِرُ مِن رَبِّکُم».
بیشتر مفسران
بصائر (جمع بصیرت) را به معنای حجج و
بینات دانسته‌اند که باعث
شناخت هدایت از ضلالت و ایمان از کفر
یا موجب
علم و آگاهی می‌شود؛ به گونه‌ای که گویی معلوم به
چشم دیده می‌شود.
البته برخی نیز بصائر را به معنای
وحی و آنچه رسول آورده،
تفسیر کرده‌اند.
در ادامه آیه ۱۰۴
انعام آمده است که هرکس این نشانه‌ها را بیابد و به آن‌ها اقرار کند و ایمان بیاورد، سود برده است:
«فَمَن اَبصَرَ فَلِنَفسِهِ ومَن عَمِیَ فَعَلَیها...». از آن جهت به نشانه‌ها و دلایل روشن و قاطع
الهی بصائر گفته شده که موجب بینایی
قلب و درک حقایق به وسیله آن می‌شود،
بر این اساس، کوری و بینایی در این آیه ناظر به
شناخت قلبی و
چشم بصیرت است.
غیر از این کاربردهای قرآنی، استفاده‌های متفاوت‌تری نیز از بصیرت در عربی شده است؛ مانند
برهان،
سنگ سفید، اثر
خون به جای مانده بر
زمین؛ گویا جهت اشتراک معنایی در همه این کاربردها، ظاهر و بارز بودن آنهاست؛ همان‌گونه که «بصرت‌بالشیء» به معنای دیدن و آگاه شدن به امری به سبب بروز و ظهور آن است.
شاید هم معنای اصلی در این ماده
علم و آگاهی باشد که از طریق چشم ظاهری یا چشم
قلب (بصیرت) حاصل می‌شود، بر این اساس بصیر کسی است که از بینش و
دانش برخوردار است و بصیرت، صورت مؤنث یا مبالغه‌ای آن خواهد بود.
احیاء علوم الدین؛ بحارالانوار؛ البحرالمحیط فی التفسیر؛ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز؛ پرتوی از قرآن؛ پیام قرآن؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ تسنیم تفسیر قرآن کریم؛ التعریفات؛ تفسیر جوامع الجامع؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌ابی حاتم؛ تفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نورالثقلین؛ جامع‌الاسرار و منبع الانوار؛ جامع‌البیان عن تأویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن؛ قرطبی، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم؛ روض الجنان و روح الجنان؛ شرح‌الاسماء الحسنی؛ شرح توحید الصدوق؛ شرح مصباح الشریعه؛ صفوة التفاسیر؛ الفرقان فی تفسیر القرآن؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛ الکشاف؛ کشف الاسرار و عدة الابرار؛ لسان العرب؛ لغت نامه؛ لغت نامه قرآن کریم؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ مقامات معنوی؛ موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و‌العلوم؛ موسوعة مصطلحات جامع العلوم؛ میزان الحکمه؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نهج‌البلاغه.
دائرةالمعارف قرآن کریم برگرفته از مقاله بصیرت.
