برکات (شریفان مکه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَرَکات، نام چهار تن از
شریفان مکه بود.
برکات اول،
برکات بن حسن بن عَجْلان ، از هفتمین نسلِ
قَتاده بن ادریس ، پایه گذار آخرین
سلسله شریفان . هنوز کودک بود که پدرش (حک :۸۰۹ـ۸۲۱) او را در حکمرانی، که چند تن از عموزادگان بر سر آن منازعه داشتند، شریک خود کرد. در ۸۲۱، پدر به سبب کهولت از کار کناره گرفت، هر چند تا ۸۲۹ حیات داشت. بَرْسْبای، یکی از ممالیک
مصر که زمام امور
مکه را به دست گرفته بود، برکات را در این سمت ابقا کرد و او، با وجود مخالفت برادران، تا ۸۴۵ حکمرانی کرد؛ سپس دیگر اعضای خاندان او را از حکومت برکنار کردند. اما در سال‌های آخر عمر خود دوباره قدرت را به دست گرفت (۸۵۱ـ۸۵۹). در دوران حکمرانی برکات، چَقْمَق سلطان مصر، «ناظر» ی بر
حرمین شریفین گماشت و پادگانی مرکب از پنجاه سوار در مکّه مستقر کرد. در این روزگار، همزمان با افزایش تسلط مصریان بر
دریای سرخ ، تجارتِ هندیان رونق گرفت و بر عده حاجیانِ هندی نیز افزوده شد. برکات در ۸۵۱ به قاهره سفر کرد. جانشین او فرزندش، محمد، بود (حک :۸۵۹ـ۹۰۳).
برکات دوم،
برکات بن محمد ، نواده برکات اول، از ۸۷۸ تا ۹۰۳ در حکمرانی با پدر شریک بود. از ۹۰۳ به بعد، گرفتار منازعه با برادران خود هَزّاع و احمد جازان بود. در ۹۰۸ وی را پای در بند به قاهره بردند و بدین سان راه منصب شریفی مکّه برای برادر دیگرش حُمَیضَه باز شد؛ اما در ۹۱۰، برکات دوباره به مقام نخست منصوب شد و تا پایان عمر، یعنی ۹۳۱، در این مقام ماند. از ۹۱۰ تا ۹۱۸ برادرش، قایْتْبای و سپس فرزند خردسالش، اَبُونُمَیّْ محمد دوم، را در حکمرانی با خود شریک کرد. خطر تازه ای که از جانب پرتغالی‌ها احساس می‌شد، قانْصُوه الغوری، یکی از ممالیک
مصر ، را بر آن داشت تا حسین الکُردی را در رأس نیرویی نظامی مأمور دفاع از جِدّه کند. او نیز برج و بارویی بر گرد شهر استوار کرد. هنگامی که سلطان عثمانی سلیم یاوز در ۹۲۳ به قاهره وارد شد، برکات، ابونُمَیّ را (که در آن هنگام حدود دوازده سال داشت)، به خدمت او فرستاد. فاتح عثمانی نیز سازمان شریفان مکّه را، به همان صورت که بود، تنفیذ کرد. سلطان سلیم به دلایلی که بر ما پوشیده است، از این فرصت برای ادای فریضه حج استفاده نکرد، ولی نخستین «مَحْمَلِ» عثمانی‌ها در ۹۲۳ به سوی مکّه روانه شد و نخستین محموله
گندم برای ساکنان مکّه نیز از طریق
دریای سوئز به جده فرستاده شد. پس از برکات،
ابونمی شریف مکّه شد (حک: ۹۳۱ـ۹۷۴) و شریفان بعدی مکه همه از نسل اویند.
از نیمه اول قرن یازدهم تا قرن چهاردهم، سه طایفه از نوادگان ابونمی دوم بر سر مقام شریفی مکّه با یکدیگر رقابت داشتند: ذَوُو زید، ذَوُو عبدالله، ذَوُو برکات. نام ذوو برکات از برکات فرزند ابونمی گرفته شده بود، (اما) خود او هرگز به مقام شریفی مکّه نرسید.
برکات سوم،
برکات بن محمدبن ابراهیم ، نبیره برکات بن نمی، و نخستین کسی که از این طایفه مقام شریفی یافت و در ۱۰۸۲ بر تخت حکمرانی نشست. این کار به همت
محمد بن سلیمانِ رُودانی ، از اهالی شمال افریقا، صورت گرفت که از یک سو با ذوو زید دشمنی می‌ورزید و از سوی دیگر، در شمار خواص صدراعظم عثمانی احمد کوپریلی بود.
در نخستین بخش حکمرانی برکات،
محمد بن سلیمان به اصلاحاتی بنیانی پرداخت تا، در قبال طبقه اعیان قدیم، وضع بیگانگان ساکنِ مکّه و طبقات
فقیر را بهبود بخشد؛ ولی با درگذشت کوپریلی در ۱۰۸۷، ستاره اقبال بانی این اصلاحات نیز افول کرد. برکات تا زمان
مرگ ، یعنی ۱۰۹۳، در مقام شریفی باقی بود؛ سپس فرزندش، سعید، به جای او نشست. (حک: ۱۰۹۳ـ ۱۰۹۵).
برکات چهارم،
برکات بن یحیی ، نواده برکات سوم، که حکمرانی او دو ماه بیش‌تر دوام نیاورد (۱۱۳۵ـ۱۱۳۶). او پس از کناره گیری پدر، از ذوو زید شکست خورد و ناچار همراه پدر به شام گریخت.
آخرین شریف از
طایفه ذوو برکات ،
عبداللّه بن حسین ، برادرزاده برکات چهارم بود که دوره حکمرانیش چندان طولانیتر از دوره حکمرانی عمویش نبود. او در ۱۱۸۴ به دست
محمد ابوذهب، فرماندهی که حاکم مصر
علی بیگ به
حجاز فرستاده بود، به مقام شریفی رسید؛ اما پس از بازگشت ابوذهب، نتوانست قدرت خود را حفظ کند. از آن پس مقام شریفی مکّه ابتدا در انحصار ذوو زید، و سپس ذوو عبدالله قرار گرفت.
(۱) احمد زینی دَحلان، خلاصة الکلام، قاهره ۱۳۰۵.
(۲) احمد سِباعی، تاریخ مکّه، قاهره ۱۳۷۲.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برکات»، شماره۱۰۱۱.
