برهان جامع
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برهان جامع ،
لغتنامه‌ای به فارسی ، از محمد کریم شقاقی گرمرودی ،
معلم محمد میرزای
ولیعهد، که در اواخر
سلطنت فتحعلی شاه و به فرمان بهمن میرزا، فرزند عباس میرزا، تألیف شده است .
گرمرودی ابتدا دو
فرهنگ برهان قاطع و
جهانگیری را اساس کار قرار داده ، و از آنجا که در آنها افزونیها و کاستیهایی ، به نظرش رسیده ، برهان قاطع را
تلخیص کرده است و سپس ، برای تأیید و توضیح لغات ، شواهد شعری
فرهنگ جهانگیری را در حاشیه
کتاب آورده ، و
کنایات و
استعارات متعلق به هر
لغت را ذیل همان واژه نقل کرده است . او در ترتیب لغات ، ترتیب فرهنگ جهانگیری را برگزیده ، بدینگونه که ابتدا حرف دوم ، سپس حرف اول و سوم را اساس قرار داده ، و حروف را به ترتیب الفبا رعایت کرده است .
این فرهنگ حدوداً بین پنج تا شش هزار لغت دارد و شامل یک مقدمه و ۲۹ باب است . مقدمه آن نیز یک «مدخل » و ده «طراز» دارد. در مدخل به فتحعلی شاه و ولیعهد او، محمد میرزا و مشوّق تألیف کتاب ، بهمن میرزا، و کیفیت اقدام به تألیف اشاره شده است .
طراز اول در باب اطلاق واژه «
پارس » بر
ایران و حدود آن ؛ طراز دوم در تعداد حروف هجای
عرب و
عجم ؛ طراز سوم در بیان ترتیب لغات برهان جامع ؛ طراز چهارم در اقسام کلمه (اسم و فعل و حرف ) با بحثی درباره هر یک از آنها؛ طراز پنجم در ضبط معانی حروف مفرده (در آغاز و میان و پایان ) با اظهارنظرهایی درباره آن ؛ طراز ششم درباره حروفی که جز به ترکیب ، معنایی ندارند (پسوندها و پیشوندها)؛ طراز هفتم در تجویز تبدیل حروف به یکدیگر؛ طراز هشتم در ضمایر؛ طراز نهم در املاء (طرز نگارش کلمات )؛ و طراز دهم در عقدِ اَنامل (رقم نویسی اعشاری ).
برهان جامع ، با به سلطنت رسیدن
محمدشاه قاجار فرزند عباس میرزا (۱۲۵۰) به پایان رسیده و در نیمه
رجب ۱۲۶۰، به خط میرزا رضاقلی تاریخ نویس سرابی تبریزی (نایب وزارت خارجه و برادر مؤلف )، تحریر شده است . مؤلف در هجدهم
شعبان همان سال مقابله نسخه را به پایان رسانده و کتاب زیر نظر او، در ۴۵۶ صفحه و به قطع وزیری بزرگ ، در
تبریز به چاپ سنگی رسیده است . در این
لغتنامه ، ابیات شاهد در حواشی صفحات میان جدولها نقل شده است . دو چاپ دیگر نیز در
تبریز (سال ۱۳۰۷) و در
تهران (بدون تاریخ ) از این اثر صورت گرفته است .
(۱) محمد دبیرسیاقی ، فرهنگهای فارسی و فرهنگ گونه ها ، تهران ۱۳۶۸ ش ، ص ۱۸۱ـ۱۸۳؛
(۲) محمد کریم بن مهدیقلی شقاقی گرمرودی ، برهان جامع ، چاپ سنگی تبریز ۱۲۶۰؛
(۳) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش ؛
(۴) مهدی ممتحن الدوله ، خاطرات ممتحن الدوله ، چاپ حسینقلی خانشقاقی ، تهران ۱۳۶۲ ش ، ص ۵۴، ۵۷.
