برءالساعة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برءالساعة (لفظاً به معنی «درمانِ یکساعته /فوری»)، رساله کوتاهی تألیفِ
محمد بن زکریای رازی (۲۵۱ـ۳۱۳) به
عربی در ۳۱۲ یا ۳۱۳،
که در آن، درمان نسبتاً سریعِ شماری از بیماریها را به اختصار ذکر کرده است.
انگیزه تألیف این رساله را رازی در مقدمه چنین بیان کرده است: در محضرابوالقاسم عبدالله بن محمد، وزیر منصوربن نوح سامانی (حک: ۳۵۰ـ۳۶۶) که گروهی از متطبّبان نیز در آن حضور داشتند، سخنی از
پزشکی به میان آمد، و یکی از اینان گفت که «بیماریهایی که مادّه و علل آنها به مرور
ایام و ماهها (در
بدن) گِرد می‌آید،
درمان آنها نیز مدّتی به درازا می‌کَشد».
در برابر شگفتی حاضران، رازی ادّعا کرد که «بیماریهایی هم هست که به روزگاران متکوّن می‌شود ولی در یک
ساعت (فوراً) درمان پذیر است».
لذا
وزیر از او درخواست کرد که کتابی درباره چنین بیماریها و درمانهایی تألیف کند.
از این رساله نسخه های خطی بسیاری وجود دارد
شمار چنان بیماریهایی، بسته به اختلاف نسخه ها، در حدود ۲۳ـ ۲۸ است.
در نسخه چاپ اُفستِ فخرالدین نصیری امینی، ۲۳
بیماری (و درمان آنها) مندرج است:
صُداع (
سَرْدرد)؛ «هیجان العَین فی المَشْی فی الشمس و بِعَقب الجُلوس عِندالنار» (افروختگی و سرخی چشمان در اثر راه روی در
آفتاب یا نشستن در جلوی
آتش)؛ دندانْ درد و بَرکندنِ
دندان بدون استفاده از ابزار آهنی؛ بَخَر (
بدبویی دهان)؛ خَوانیق (
آنژین)؛ زالویی که به
گلو چسبیده باشد؛ شَقیقه (
میگرِن)؛
صَرْع؛ دَویّ و طنین در
گوش («صدا» کردن و «زَنگ» زدن گوش، به اصطلاح رایج فارسی)؛ رُعاف (
خونریزی بینی)؛
بَواسیر؛ نَواسیر (چند گونه بیماری که نشانه آنها ریمناک گردیدن
لَثه‌ها یا گوشه های
چشم یا مَقعده است)؛ جَرَبِ طَری (تازه، نمناک)؛ درد اندامها در نتیجه سقوط یا ضربه؛ درد ناشی از حَرق النّار (
سوختگی)؛ خروج مقعده؛
قولنج؛ خِلْفَه (شکمروشِ)؛ زَحیرِ (شکمروشِ خونیِ) خردسالان؛ عِرْق النَّسا (
سیاتیک)؛ اِعْیاء و تَعَب (
خستگی مفرط،
فرسودگی،
بی‌حالی)؛ و خارِشِ «اَطراف» (
دست و
پا) در
زمستان.
برای نمایش سَبکِ تجویزات رازی در این رساله، درمان رُعاف (ص ۱۷) را ذکر می‌کنیم : «(گَردِ) شَبِّ یَمانی (زاج یَمَنی) در (سوراخِ) بینی بِدَمَند یا آن طرف بینی را که خونریزی دارد
حِجامت کنند».
متن عربی برءالساعة چندبار به چاپ حروفی رسیده است: چاپ پ. گیگ،
بیروت ۱۹۵۳؛
قاهره ۱۹۳۶؛
تهران ۱۳۳۴ ش (در آخر کتاب مَن لایحضرالطبیب رازی).
سزگین وجود نسخه ای خطی از شرح مصطفی لَطیفی برآن را ذکر کرده است.
دو
ترجمه فارسی، که یکی از آن دو، از احمدبن محمد حسین حسینی تنکابنی، حکیم باشیِ
فتحعلی شاه قاجار، سه بار چاپ شده است (تهران ۱۲۹۷، ۱۳۰۴، ۱۳۲۶ ش)
(ترجمه اردو، لکهنو ۱۳۰۸؛ ترجمه فرانسویِ گیگ، ۱۹۰۴).
(۱) محمدبن زکریارازی، برء الساعة، در رسائل طبّیِ رازی، چاپ افست فخرالدین نصیری امینی از روی نسخه خطی موجوددر کتابخانه شخصی او، تهران (۱۳۴۳ ش)، ص۱۲ـ۲۱.
(۲) محمود نجم آبادی، مؤلّفات و مصنّفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۳) سزگین.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برءالساعة»، شماره۸۷۴.
