بدل (حدیث)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بدل از اقسام علوّ نسبی است و علوّ نسبی از تقسیمات احادیث از جهت
سند است.
علوّ نسبی از تقسیمات احادیث از جهت سند است. عالی بودن
حدیث، به اعتبار کم بودن افراد
سلسله سند آن است، که این کمیِ واسطه گاه در
مقایسه با
معصوم (
پیغمبر یا
امام) سنجیده می‌شود، و گاه در مقایسه با یکی از ائمه حدیث یا
مصنِّفان مشهور مانند
حسین بن سعید اهوازی،
محمد بن احمد بن یحیی،
کلینی،
شیخ طوسی و
شیخ صدوق از محدثان
شیعه، یا
بخاری و مُسلم از مؤلفان
صحاح سته.
در صورت نخست (کم بودن واسطه تا معصوم)، حدیث به علو مطلق و در صورت دوم به علو نسبی موصوف می‌شود. بدل و
اصطلاح نزدیک به آن، یعنی «
موافقت»، هر دو از اقسام علوّ نسبی‌اند.
هرگاه روایتی را که در یکی از
مصنفات معتبر و مشهور حدیث آمده است، به جای آن‌که از همان طریق مذکور در
کتاب نقل کنند از طریق دیگر که به شیخ
مصنف می‌رسد
روایت کنند، به گونه‌ای که اگر این روایت از راه خود
مصنّف صورت می‌پذیرفت تعداد افراد سلسله
سند بیش‌تر می‌شد، موافقت صورت گرفته است؛ و سندی که از غیرطریق
مصنف باشد، نسبت به سندی که از طریق
مصنف باشد کم واسطه‌تر است و در نتیجه عالی خوانده می‌شود.
حال اگر این سندِ کوتاهتر به جای اتصال به شیخ
مصنف، به شیخِ شیخ
مصنف برسد، بدل خوانده می‌شود که در واقع، حالت خاصی از موافقت است.
برای مثال،
شیخ صدوق در آثار خود روایات بسیاری با یک واسطه از
کلینی نقل کرده و این واسطه را در مشیخه
من لایحضره الفقیه نام برده است.
گاهی برخی از آن روایات را از غیر طریق کلینی از
علی بن ابراهیم ، استاد کلینی ، نیز نقل کرده است. در نتیجه واسطه او به استاد کلینی، در این طریق کمتر از طریق نخست است؛ به این، موافقت می‌گویند.
او همچنین گاهی با دو واسطه از استاد استاد کلینی
روایت می‌کند، و حال آن‌که اگر از طریق کلینی نقل می‌کرد، واسطه سه نفر می‌شد، و در این حالت، بدل روی می‌داد.
در مورد
شیخ طوسی نیز نمونه‌هایی از بدل و موافقت دیده می‌شود.
او بنابر
فهرست با سه واسطه به
احمد بن محمد بن عیسی، استادِ استادِ کلینی، می‌پیوندد و حال آن‌که شماره واسطه‌های او به این فرد از طریق کلینی چهارتاست.
همچنین او از طریق
شیخ مفید با دو واسطه و از طریق
ابن ابی جید با یک واسطه به
محمد بن حسن بن ولید می‌پیوندد.
در بدل، اگر تعداد سلسله از شیخ شیخ
مصنف تا
معصوم، در هر دو روایت یکسان باشد، لازمه بدل، علو مطلق نسبت به معصوم خواهد بود، ولی منشأ علوّ مطلق، علوّ نسبی در قطعه‌ای از
سلسله سند بوده است.
دو اصطلاح
موافقت و بدل تنها در صورت علوّ اِسناد معنا ندارد، بلکه در مواردی که سند روایتی را از غیرطریق
مصنف به شیخ او می‌رسانند و تعداد واسطه‌ها مساوی یا بیش‌تر است، باز هم اصطلاح موافقت به کار می‌رود، و به همین منوال، اگر از طریقی غیرطریق
مصنّف به شیخ شیخ او برسند، اصطلاح بدل کاربرد دارد.
به همین دلیل، برای تمییز این کاربرد از اصطلاح اصلی، گاه در آن موارد، موافقت و بدل را با کلمه «عالی» به کار می‌برند.
(۱) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (تاریخ مقدمه ۱۳۵۷ ش).
(۲) ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱، مشیخه.
(۳) ابن حجر عسقلانی، شرح نخبة الفکر فی مصطلح اهل الاثر، چاپ محمد عوض و محمد غیاث صباع، دمشق (تاریخ مقدمه ۱۳۹۹/۱۹۷۹).
(۴) ابن صلاح، مقدمة ابن الصلاح، چاپ عائشه عبدالرحمن، مصر ۱۹۷۴.
(۵) عبدالرحمن بن ابی بکر سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، چاپ احمد عمر هاشم، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۶) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱، مشیخه.
(۷) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمد صادق اِل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ ش.
(۸) محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۰۱.
(۹) عبدالله مامقانی، مقیاس الهدایة فی علم الدرایة، چاپ محمدرضا مامقانی، قم ۱۴۱۱.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بدل(۴)»، شماره۷۷۴.
