بخش بسطام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بسطام، بخش و شهری در شهرستان
شاهرود، در شمال شرقی استان
سمنان واقع شده است.
بسطام در شمال شهرستان شاهرود، در استان سمنان در دامنه‌های جنوبی، منتهی الیه شرقی قسمتِ دوم رشته کوه‌های البرز در ایالت قدیمی قومس (کومش، سمنان)، در دره گسترده‌ای قرار دارد.
از شمال به شهرستان‌های گنبد قابوس و
گرگان، از مشرق به بخش
میامی (در شرق شهرستان شاهرود)، از جنوب به بخش مرکزی (حومه) شهرستان شاهرود و از مغرب به شهرستان
دامغان محدود است. مشتمل بر دهستان‌های خرقان و کلاته‌های غربی و سه شهر به نام‌های بسطام و کلاته خیج و مُجَن (در ۳۶ کیلومتری مغرب شهر بسطام) است. رشته کوه البرز با جهت جنوب غربی ـ شمال شرقی در آن امتداد دارد.
کوه منفرد بسطام در قسمت جنوبی (مرتفعترین قله: ۷۷۳، ۱ متر)، سیاهکوه در مشرق (مرتفعترین قله: ۱۳۵، ۲ متر)، زرین کمر در شمال (مرتفعترین قله: ۷۳۰، ۱ متر) و شاهوار در شمال غربی آن (مرتفعترین قله: ۹۴۵، ۳ متر) واقع است. گردنه زیبای خوش ییلاق با جنگل‌های تُنُک در مسیر راه بسطام ـ
گنبد قابوس در حدود ۷۵ کیلومتری شمال شرقی شهر بسطام قرار گرفته است. رود بسطام از کوه‌های شمال غربی سرچشمه گرفته به سوی مشرق جریان می‌یابد و پس از پیوستن رودهای نگارمَن از شمال غرب و مجن از مغرب، و چند شعبه دیگر به آن، از ده امیریه به بعد، به جنوب شرقی منحرف شده با جهت شمالی ـ جنوبی در مغرب شهر بسطام، به نام رودبار، جریان می‌یابد و از مشرق شهر شاهرود به سوی
کویر می‌رود. قنات شهریاری در کنار رود با جهت شمالی ـ جنوبی جریان دارد. بخش بسطام دارای مرغزارهای طبیعی (چمن) به نام‌های چهارباغ یا فرح زاد و سلطان میدان است. از گیاهان در آن کتیرا، خاکشیر و شیرین بیان می‌روید؛ از درختان،
توت و از درختچه‌ها، اقاقیا و گز در آن یافت می‌شود. آبادی‌های آن در دشت و دامنه کوهستان قرار گرفته است. اراضی آن با حدود ۸۶ رشته
قنات و
چشمه و ۳۵۶ چاه عمیق و جوی‌های موسمی آبیاری می‌شود.
محصول عمده‌اش
گندم،
جو، حبوبات (بویژه لوبیای چشم بلبلی)، سیب زمینی (سیب زمینی مجن معروف است)، چغندرقند و گوجه فرنگی است. بسطام دارای باغ‌های سیب،
انگور، زردآلو، گیلاس و آلبالو است و برخی از محصولات آن صادر می‌شود. دامداری آن (
گاو و
گوسفند و
بز) عمدتاً در کلاته خیج اهمیت دارد. از خشکبار، قیسی، بُلبلی
و
برگه و
توت خشک دارد.
از صنایع دستی، قالیبافی و گلیم بافی و جاجیم بافی و بافت کَتِ پشمی (نوعی پارچه) در
کلاته خیج برای چوخادوزی دارد. در بخش بسطام، نزدیک
شهر مجن، کارخانه سیمان احداث شده است.
آبادی‌های بخش بسطام از طریق شاهرود به راه اصلی دامغان ـ شاهرود ـ
سبزوار می‌پیوندند، و راه شاهرود ـ گنبد قابوس از آن می‌گذرد. مرکز بسطام به شهرهای کلاته خیج و مجن، با جاده خاکی از طریق ابرسیج در شمال به شهر گرگان (استرآباد)، متصل است.
ناصرالدین شاه در ۱۳۰۰ از این جاده از استرآباد به بسطام رفت.
خط راه آهن تهران ـ مشهد در مشرق شهر شاهرود ایستگاهی به نام بسطام دارد و جاده‌ای آن را از مشرق کوه بسطام به کلاته پیوند می‌دهد.
بخش بسطام، طبق قانون تقسیمات کشوری، در ۱۳۱۶ ش با بخش‌های میامی و
بیارجمند در شهرستان شاهرود تشکیل شد؛ در ۱۳۲۴ ش، دهستان‌های بیارجمند، بسطام و خوارتوران (خارطوران) به دو بخش، به نام‌های بسطام و بیارجمند، تبدیل و تابع شهرستان شاهرود شد. در ۱۳۲۹ ش، دهستان پشت بسطام در بخش قلعه نو قرار داشت.
در ۱۳۳۵ ش، بسطام به عنوان بخش، سرشماری شده و در فهرست تقسیمات کشور
ایران، در ۱۳۵۵ ش، بخش بسطام با دهستان‌های بسطام و کلاته غربی به مرکزیت شهر بسطام تابع شهرستان شاهرود شد. در فهرست واحدهای تقسیمات کشوری، تا پایان شهریور ۱۳۶۵ ش، بخش بسطام با دهستان‌های کلاته‌های غربی و بسطام تابع شهرستان شاهرود بود و در تقسیمات کشوری در۱۳۷۱ ش، بخش بسطام با دهستان‌های بسطام و قلعه نو
خرقان، تابع شهرستان شاهرود شد.
بسطام دارای آثار باستانی و تاریخی است، از جمله بقعه
شیخ ابوالحسن خرقانی که در قلعه نو خرقان، در حدود ۲۲ کیلومتری شمال شرقی شهر شاهرود، قرار گرفته است. در دِه قَطری، در دوازده کیلومتری شمال قلعه نو خرقان، بقعه
امامزاده قطری قرار دارد.
بسطام معادن ذغال سنگ و خاک رُس دارد و منطقه‌ای زلزله خیز است؛ از جمله زمین لرزه ۱۸
شعبان ۲۴۲ آن
معروف است. در شمال و جنوب بسطام دو گُسله راندگی زلزله خیز به روشنی مشاهده می‌شود. همه ساله عده بی‌شماری ایرانی و خارجی از شهرهای خرقان و بسطام دیدن می‌کنند.
(۱) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲) نیکلاس امبرسز و چارلز پملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمة ابوالحسن رده، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۳) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج۳: استان دوم (مازندران)، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۴) رشیدالدین فضل الله، مکاتبات رشیدی، لاهور ۱۳۶۷/۱۹۴۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۱۳۳۱، برگرفته از مقاله «بسطام».
