بانک جدید شرقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بانک جدید شرقی، اولین
بانک می‌باشد که توسط
انگلیسی‌ها در
ایران تأسیس شد.
بانک، محل
تجارت با
پول و
اعتبار، قبول
سپرده و دادن
وام است.
واژه بانک
مشتق از «بانکا» ی
لاتینی، به معنای نیمکت یا پیشخوانی است که
صرافان ایتالیایی پشت آن به مبادله و
معامله پول می‌پرداختند.
بانک، به مفهوم امروزی، پس از
انقلاب صنعتی در
اروپا شکل گرفت و کار آن نقل و انتقال وجوه، صدور
بروات، نگاهداری
سرمایه اشخاص و به کار انداختن آن در راه رشد و
توسعه اقتصادی،
تخصیص وام و
اعتبار به مردم و نشر
اسکناس است. بانک به دلیل فعالیت در بخش‌های اقتصادی، شکل‌های گوناگون دارد؛
با سقوط
صفویه، که به آشفتگی‌ها و بروز جنگ‌های قبیله‌ای انجامید، از رونق
تجارت و صرافی کاسته شد؛ اما پس از به قدرت رسیدن
قاجاریه در
قرن سیزدهم و تثبیت حکومت مرکزی و خاتمه جنگ‌های قبیله‌ای و استقرار
امنیت و
نظم در کشور، تجارت دوباره رونق گرفت. حضور
ناوگان انگلیس در
خلیج فارس و
جنگ‌های روسیه و عثمانی در ۱۳۰۴/۱۸۷۷، و لغو معافیت
گمرکی از طریق
قفقاز، سبب توجه به راه‌های
تجاری ایران شد و حجم مبادلات ایران و
بریتانیا، به پنج یا شش برابر سال‌های قبل رسید.
تمایلات
استعماری روسیه تزاری، بخصوص پس از
معاهده گلستان و سپس
ترکمانچای، بخش‌های شمالی را به منطقه
تجاری تحت نفوذ
روسیه تبدیل کرد و با تنزل
تعرفه گمرکی کالاهای روسی به ۵%، اجناس این کشور روانه
بازارهای ایران شدند. فشارهای سیاسی
بریتانیا نیز میزان تعرفه این کشور را کاهش داد و مصنوعات این کشور هم بازارهای ایران را پر کردند و رقم مبادلات ایران از ۰۰۰، ۵۰۰، ۲
لیره در ۱۲۱۵/۱۸۰۰ به چهار برابر در ۱۳۳۱/۱۹۱۳ رسید.
رشد تجارت، سبب شد تا سالانه پانزده
کرور تومان از نقدینه ایران به خارج فرستاده شود.
دولت قاجاریه با این‌که در ایجاد
امنیت و ثبات داخلی توفیق داشت، چون در برابر
اروپایی‌ها کاملاً ضعیف بود، با عقد
قراردادهای تجاری با
کشورهای غربی،
استقلال تجاری ایران را در معرض خطر قرار داد. در عین حال، سرمایه داران این کشورها در عرصه‌های مختلف
تجاری، صنعتی و معدنی، مالی و
بانکداری فعالانه شرکت کردند. رشد
تجارت این دوره سبب شد که بر شمار تجار ایرانی افزوده شود و آنان از پرنفوذترین گروه‌های اجتماعی شهری به حساب آیند و در زمینه‌های مختلف، از جمله تجارت،
زمینداری، صنایع و امور مالی و
صرافی سرمایه گذاری کنند. با رشد همه جانبه تجارت ایران، بازارهای کشور، برای پذیرش حجم فعالیت‌های
تجاری کوچک بود و کمترین اشتباه در دفاتر ابتدایی بازارها،
سود را به
زیان تبدیل می‌کرد.
عده‌ای صراف، با نظام عقب مانده‌ای بر بازار
پول ایران تسلط داشتند؛
شرکت‌های اروپایی، که خواهان سود بیش‌تر از راه نظارت دقیق‌تر بر تجارت خود بودند، در نقل و انتقال و تغییر و تبدیل پول در ایران دچار مشکلات اساسی می‌شدند و تجار ایرانی نیز در معاملات خود با سایر کشورها موانع دست و پاگیر عمده‌ای پیدا می‌کردند که نتیجه شیوه قدیمی صرافی در ایران بود. به این علت، تجار، شرکت‌های اروپایی و سرمایه‌داران ایرانی به ضرورت ایجاد نهاد و
مؤسسه مالی جدید، یعنی
بانک، پی بردند.
نخستین بار، اروپاییان در ۱۲۸۱/۱۸۶۴، تأسیس بانک را به وسیله
ژان ساوالان فرانسوی، به
میرزا محمودخان ناصرالملک پیشنهاد کردند.
سپس بنگاه پاریسی
ارلانگه، در ۱۲۸۳/۱۸۸۶، در پی کسب امتیاز تأسیس بانک در ایران برآمد ولی چون دولت ایران از تضمین‌های کافی برای حفظ اندوخته‌های بانکی در مقابل اعمال خودسرانه حکام خودداری کرد، مذاکرات معوق ماند.
فکر تأسیس بانک در بین سرمایه داران و
روشنفکران ایران نیز شایع بود؛
اما این پیشنهادها، بر اثر مخالفت
درباریان و
شاهزادگان، بی نتیجه ماند. چند سرمایه دار ایرانی نیز فکر تأسیس بانک را دنبال کردند.
آنان در ۱۳۰۲/۱۸۸۵، برای یک کاسه شدن کلیه وجوهی که بین ایران و
اروپا جریان داشت، تصمیم گرفتند با مشارکت سرمایه گذاران
فرانسوی و
بانک عثمانی، بانک ایران و
افغانستان را تشکیل دهند، اما چون فرانسویان به این سرمایه گذاری
اطمینان نداشتند، این کار عملی نشد.
سرانجام، انگلیسی‌ها موفق شدند که در ایران اولین بانک را تأسیس کنند. سبب موفقیت آنان در این امر شاید داشتن درشت ترین رقم مبادلات
تجاری با ایران، و قصدی بود که به تسهیل
داد و ستد داشتند.
بانک جدید شرقی،
مؤسسه ای انگلیسی بود که مرکزش در
لندن و حوزه فعالیتش در بعضی
کشورهای آسیایی قرار داشت.
در ۱۳۰۵/۱۸۸۸، شعبه آن در
تهران، و سپس در
مشهد،
تبریز،
رشت،
اصفهان،
شیراز و
بوشهر دایر شد.
این بانک با صدور
چک و
حواله‌های پنج
قرانی ـ که در برابر آن
نقره پرداخت می‌شد و در امور روزمره مصرف داشت ـ فعالیت خود را گسترش داد. بانک جدید شرقی، به دلیل داشتن نرخ
بهره متفاوت با لندن ـ که به
حساب جاری ۵ر۲%، به سپرده ثابت شش ماهه۴% و به سپرده ثابت یکساله۶% بهره می‌داد ـ سود سرشاری برد.
فعالیت این بانک دو سال بیش‌تر دوام نیافت و در ۱۳۰۵/۱۸۸۸ اثاثیه و شعب خود را، در برابر بیست هزار
لیره، به
بانک شاهنشاهی فروخت و به فعالیت خود خاتمه داد.
(۱) غلامحسین افضل الملک، کراسه المعی، نسخه عکسی از روی نسخه خطی کتابخانة شمارة ۱ مجلس ش ۱۵۱۶.
(۲) بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملّی ایران ۱۳۰۷ـ۱۳۳۷، تهران ۱۳۳۸ ش.
(۳) ابراهیم تیموری، عصر بی خبری، یا، تاریخ امتیازات در ایران، تهران ۱۳۳۲ ش.
(۴) علی اکبر خسروپور، بانکداری، تهران ۱۳۲۵ ش.
(۵) چارلز عیسوی، ویرایشگر، تاریخ اقتصادی ایران: عصر قاجار، ۱۳۳۲ـ۱۲۱۵ ه ق، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶) ولی اللّه محمدی، سازمان بانکی ایران، تهران ۱۳۴۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بانک در ایران»، شماره۳۷۷.
