اولین و آخرین آیه و سوره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
درباره اولین و آخرین
آیه یا سوره‌ای که نازل شده نظرات مختلفی وجود دارد. در خصوص اولین آیات نازل شده سه یا پنج آیه از اول
سوره علق به طور قطع با آغاز
بعثت مقارن بوده است و به نظر می‌رسد اولین
سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده
سوره حمد است؛ اما در خصوص آخرین آیات نازل شده به نظر می‌رسد آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد،
آیه اکمال است و آخرین سوره که به طور کامل نازل شده،
سوره نصر است.
درباره اولین
آیه یا سوره‌ای که نازل شده سه نظر وجود دارد که به بیان آن خواهیم پرداخت.
گروهی معتقدند که اولین آیات سه یا پنج آیه از اول
سوره علق بوده است که مقارن
بعثت پیامبر نازل شده است، هنگامی‌که ملک (
فرشته) فرود آمد و پیامبر را با عنوان (
نبوت) ندا داد و به او گفت: بخوان، گفت: چه بخوانم؟
پس او را در پوشش خود گرفت و گفت: «اقرا باسم ربک الذی خلق (١) خلق الانسان من
علق (٢) اقرا وربک الاکرم (٣) الذی علم بالقلم (٤) علم الانسان ما لم یعلم»
از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده است که فرمود: (اول ما نزل علی رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسم الله الرحمان الرحیم اقرا باسم ربک و آخر مانزل علیه: اذاجا نصرالله).
گروهی نخستین سوره نازل شده را
سوره مدثر می‌دانند از
ابن‌سلمه روایت شده است که از
جابر بن عبدالله انصاری سؤال کردم: کدامین سوره یا آیه
قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت: (یا ایها المدثر) گفتم: پس (اقرا باسم ربک) چه؟
گفت: گفتاری که از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شنیده‌ام اکنون برای شما بازگو می‌کنم شنیدم که فرمود: مدتی را در مجاورت
کوه حرا گذرانیدم در پایان که از کوه پایین آمدم و به میانه دشت رسیدم، ندایی شنیدم به هر طرف نگریستم کسی را ندیدم سپس سر به آسمان بلند کردم، ناگهان او (
جبرئیل) را دیدم لرزشی مرا فرا گرفت، به خانه نزد
خدیجه آمدم، خواستم تا مرا بپوشاند آن گاه «یا ایها المدثر قم فانذر»
نازل شد.
گروهی از این حدیث استفاده کرده‌اند که اولین سوره نازل شده در ابتدای
وحی بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این سوره است
ولی در متن حدیث هیچ‌گونه اشاره‌ای به این امر که نخستین سوره نازل شده این سوره باشد نشده است، و صرفاً استنباط جابر از این حدیث چنین بوده است شاید این پیش آمد پس از مدتی که از بعثت گذشته بود (فترت) صورت گرفته باشد، زیرا پس از آغاز بعثت برای مدتی وحی منقطع گردید و دوباره آغاز شد شاهد بر این مدعی حدیث زیر است.
از جابر بن عبدالله روایت دیگری شده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره فترت وحی سخن می‌گفت و می‌فرمود: (هنگامی‌که به راه خود ادامه می‌دادم، ناگاه ندایی از آسمان شنیدم سربلند کردم، فرشته‌ای را دیدم که در کوه حرا نیز آمده بود از دیدار او به وحشت افتادم و بر روی زانوهای خود قرار گرفتم سپس از راه خود برگشتم و به خانه آمدم و گفتم: زملونی، زملونی (مرا بپوشانید) آن گاه مرا پوشاندند در این موقع آیات: «یا ایها المدثر قم فانذر وربک فکبر وثیابک فطهر والرجز فاهجر»نازل شد پس از آن، وحی پی در پی و بدون انقطاع فرود آمد).
گروهی اولین سوره نازل شده را سوره فاتحه می‌دانند زمخشری می‌گوید: (بیشتر مفسرین بر این عقیده‌اند که سوره فاتحه اولین سوره نازل شده قرآن است) علامه طبرسی از استاد احمد زاهد در کتاب ایضاح به نقل از سعید بن مسیب از مولی امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) آورده است که فرمود: (از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از ثواب قرائت قرآن سؤال نمودم، سپس آن حضرت ثواب هر سوره را بیان فرمود، به ترتیب نزول سوره‌ها پس اولین سوره‌ای را که در مکه نازل شده است، سوره (فاتحه) برشمرد، سپس (اقرا باسم ربک) و آن گاه سوره (ن و القلم).)
واحدی نیشابوری در اسباب النزول درباره ابتدای بعثت چنین آورده است: گاه که پیامبر با خود خلوتی داشت، ندایی از آسمان می‌شنید که موجب هراس وی می‌شد و در آخرین بار فرشته او را ندا داد: یا محمد! گفت: لبیک گفت: بگو «بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین»
البته پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از همان ابتدای بعثت با گروه کوچک خود (علی و جعفر و زید و خدیجه) نماز را طبق سنت اسلامی انجام می‌داد و نماز بدون فاتحة الکتاب برپا نمی‌شود و در حدیث آمده است: (اولین چیزی که جبرئیل به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تعلیم داد، نماز و وضو بود) که لازمه آن مقرون بودن بعثت با نزول سوره حمد است جلال‌الدین سیوطی می‌گوید: (هرگز نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحه الکتاب باشد).
میان این سه نظر می‌توان به گونه‌ای جمع کرد، زیرا نزول سه یا پنج آیه از اول سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است و این مسئله مورد اتفاق نظراست سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است، ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره حمد است و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثر در آغاز، عنوان سوره نداشته و با نزول بقیه آیه‌های سوره این عنوان را یافته است لذا اشکالی ندارد که بگوییم اولین سوره، سوره حمد است و به نام فاتحة الکتاب خوانده می‌شود وجوب خوانده شدن این سوره در نماز اهمیت آن را می‌رساند، به‌طوری‌که آن را سزاوار عدل و همتای قرآن شدن، می‌کند «ولقد آتیناک سبعا من المثانی والقرآن العظیم»، و به راستی ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم را دادیم.
سوره‌ای که به نام (سبعا من المثانی) خوانده می‌شود بنا بر نقلی سوره حمداست که مشتمل بر هفت آیه است از این جهت (مثانی) گفته می‌شود که به سبب کوتاهی قابل تکرار است به ویژه سوره حمد که روزانه در نماز تکرار می‌شود پس اگر ترتیب نزول سوره‌ها را از نظر ابتدای سوره‌ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق و پنجمین سوره، حمد است چنان‌که در ترتیب نزول سوره‌ها آورده‌ایم و اگر سوره کامل را ملاک بدانیم، اولین سوره کامل سوره حمد است.
در مورد آخرین سوره و آیات نازل شده بر پیامبر نظرات مختلفی وجود دارد.
در روایات منقول از اهل‌بیت (علیه‌السّلام) آمده است که آخرین سوره، سوره نصر است در این سوره به ظاهر بشارت پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‌های آن استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‌اند:
«بسم الله الرحمن الرحیم اذا جاء نصر الله والفتح ورایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا فسبح بحمد ربک واستغفره انه کان توابا»با نزول این سوره، صحابه خرسند شدند زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‌های دین را بشارت می‌داد ولی عباس عموی پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمود: (ای عم چرا گریانی؟) گفت: (به گمانم از پایان کار تو خبرمی دهد) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: (همان‌گونه است که گمان برده‌ای) پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زیست نکرد.
امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: (آخرین سوره، اذا جا نصرالله و الفتح است)از ابن‌عباس نیز روایت شده که آخرین سوره، سوره نصر است
و نیز روایت شده است: آخرین سوره، سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) علی (علیه‌السّلام) را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند.
در بسیاری از روایات آمده است: آخرین آیه که بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد این آیه بود: «واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت وهم لا یظلمون»
برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته‌اند، مصدر بودن آیه به ((واو)) عاطفه، با نزول انفرادی آیه سازش ندارد ولی باید توجه داشت بر فرض صحت روایت مصدر شدن آیه به ((واو)) از آن جهت است تا تکمله آیه قبل قرار گیرد گرچه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد علاوه مصدر شدن جمله‌های بدون سابقه، به ((واو)) در استعمالات عربی فراوان است: (و لقد امر علی اللئیم یسبنی فمضیت ثمة قلت لا یعنینی) (و رب قائلة یوما بذی سلم این الطریق الی حمام منجاب) و در قرآن نیز فراوان یافت می‌شود که بر سر آیاتی ((واو)) آمده که با آیات قبل رابطه‌ای ندارند مثلاً: (انما قولنا لشی اذا اردناه ان نقول له کن فیکون و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم) آیه نخست در امر تکوین است آیه بعد در رابطه با مهاجرت آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران پرواضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی درپی ثبت شده‌اند.
جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین (پس از آیه شماره ۲۸۰) از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از ۲۱ روز و بنا بر قولی ۷ روز ادامه حیات نداد.
احمد بن ابی‌یعقوب مشهور به ابن‌واضح یعقوبی (متوفای سال‌های پس از۲۹۲) در تاریخ خود چنین آورده است: (گفته‌اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این آیه بود: «الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا»، سپس در ادامه می‌گوید: و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول آن در روز نصب مولی امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب در غدیر خم بوده است).
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است، زیرا سوره نصر در سال فتح مکه (عام الفتح) که سال هشتم هجرت بود، نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح، سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات بدین گونه است که بگوییم: آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت است اما آیه (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) طبق روایت ماوردی در منا به سال حجة الوداع نازل گردید؛
بنابراین نمی‌تواند آخرین آیه باشد، زیرا آیه (اکمال) پس از بازگشت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از حجة الوداع در غدیر خم بین راه نازل شده است پس گفته ابن واضح یعقوبی، صحیح‌تر به نظر می‌رسد، زیرا سوره برائت، پس از فتح مکه، در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت (سال حجة الوداع) نازل شده است علاوه بر آن، سوره مائده مشتمل بر یک سری احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‌رساند به ویژه آیه (اکمال) که از پایان کار رسالت خبر می‌دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد پس آخرین سوره کامل، سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر می‌دهد، آیه (اکمال) است گرچه ممکن است به اعتبار آیات الاحکام، آخرین آیه: (واتقوا یوما ترجعون فیه الی الله) باشد که در سوره بقره ضبط و ثبت شده است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «اولین و آخرین آیه و سوره»، تاریخ بازیابی ۹۸/۶/۲۵.
