انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعة»، به
زبان عربی ، اثر
سید حیدر آملی ، در باب
عرفان نظری و
عرفان عملی است.
کتاب، در قالب یک مقدمه، سه وجه، دو اصل و دو قاعده تنظیم شده است.
سید حیدر، در این اثر کوشیده اختلاف ظاهری که بین راه‌های معرفت و کشف واقع؛ یعنی شریعت،
طریقت و
حقیقت وجود دارد، به گونه‌ای، توجیه و تحلیل کند. وی، معتقد است که این سه مفهوم، دارای یک مصداق هستند و با تعریف دین و انطباق آنها بر سه مفهوم
نبوت ، رسالت و ولایت نتیجه گرفته که مردم هم منحصر در سه صنف عوام، خواص، خاص الخاص هستند که به همان سه مقام برمی گردد؛ بنابراین، از نظر وی
فقه و کلام و
عرفان اختلاف ذاتی با هم ندارند، بلکه مکمل یک دیگرند.
مؤلف هم چنین با بیان اصول کلی
انبیاء و رسولان، به مطالعه ی اصول پنج گانه ی
توحید ،
عدل ،
نبوت ،
امامت و
معاد در سه مرتبه شریعت، طریقت و حقیقت پرداخته و خصوصیت هر کدام را بیان داشته است.
وجه اول، در تعریف شریعت و طریقت و حقیقت و بیان اتحاد و وحدت آنهاست. وجه دوم، در بیان برتر بودن اهل حقیقت بر اهل طریقت و شریعت و بالاخره وجه سوم، در بیان احتیاج
عقل به
شرع و هم چنین افتقار شرع به عقل است.
در اصل اول، از ضوابط کلی مقرر بین انبیاء و رسل و اولیاء و
ائمه ، از
آدم علیه‌السّلام تا خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و از او تا
مهدی علیه‌السّلام ، مبنی بر رساندن هر انسانی به کمالی که به حسب استعداد و قابلیت برای وی معین شده و بیرون آوردن او از درکه نقصان و
جهل به اندازه تلاش و توان وی، سخن به میان آمده است.
در اصل دوم، از اینکه سیر و سلوک و طلب کمال، تنها ویژه
انسان نیست، بلکه همه موجودات و مخلوقات علوی و سفلی در حال سیر و سلوک و طلب کمالند، بحث شده است.
در قاعده اول، به بحث از اصول خمسه (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) در مراتب سه گانه شریعت، طریقت و حقیقت پرداخته شده است.
در قاعده دوم، از فروع پنج گانه
نماز و
روزه و
زکات و
حج و جهاد در مراتب سه گانه شریعت و طریقت و حقیقت و علت تقدیم هر کدام بر دیگری و... سخن به میان آمده است.
به نظر مؤلف، شریعت و طریقت و حقیقت نام‌های مترادفی هستند که به اعتبارات گوناگون بر یک حقیقت صدق می‌کنند.
شریعت ، اسمی است که برای راه‌های الهی وضع شده و دربردارنده اصول و فروع و مباح و
واجب و
مستحب است.
طریقت، تمسک به احتیاط‌آمیزترین، نیکوترین و محکم‌ترین راه‌های الهی است و حقیقت، اثبات وجود چیزی است از روی کشف و عیان یا حالت و وجدان.
مؤلف، اقسام بسیاری از
عبادات را بر هر سه وجه بیان کرده است؛ مثلا درباره وضو توضیح می‌دهد که وضوی اهل شریعت نزد عام و خاص مشهور و افعال آن بر سه گونه واجب، مندوب و ادب است. واجب، خود، بر دو گونه است: افعال و کیفیات. افعال واجب، پنج چیز است: نیت، شستن صورت، شستن دو دست، مسح سر و مسح روی پا و...
وضوی اهل طریقت عبارت است از پاک سازی نفس از رذایل اخلاقی و پاکیزه کردن عقل از افکار پلید و پیراستگی سر از نظر به اغیار و طهارت اعضا از کارهایی که نه مطابق عقل است و نه موافق شرع و...
وضوی اهل حقیقت عبارت است از طهارت سر از مشاهده غیر. نیت وضوی اهل حقیقت، این است که سالک قصد می‌کند در سرش غیر از او را مشاهده ننماید و شستن دستان، به معنای عدم توجه به دارایی‌های دنیایی (مال و مقام) و دارایی‌های
آخرت (
زهد ، طاعت، حسنات و نعمت‌های بهشتی) و مسح سر، عبارت از پاک کردن باطن از خودبینی و تعین وجودی است و مسح پا، منزه کردن قوای علمی و عملی از حرکت در غیر مسیر الهی و فنای اوست.
پیامبران ، شریعت را در درجه اول به مردم می‌آموزند و آنها را به
توحید الهی و بندگی
خداوند یکتا فرامی خوانند، اما اولیای خدا آموزش‌های پیامبران را به طور کامل فراگرفته و مردم را به تعمیق شریعت و طی طریقت و رسیدن به حقیقت فرامی خوانند که همان توحید وجودی است؛ بنابراین، هر پیامبری باید نقبا و اولیایی داشته باشد که پس از او به تربیت امتش همت گمارده و حقیقت شریعت او را به مردم زمان پس از خود بنمایند.
مؤلف، معتقد است که هر پیامبری، دوازه نقیب و ولی داشته که پس از او در میان امت می‌کوشیده‌اند و توحید وجودی را ترویج می‌کرده‌اند و
پیامبر اسلام نیز دوازده نقیب دارد و چون او خاتم الانبیاست، دوازدهمین ولی پس از او نیز خاتم اولیاست و بی تردید او زنده و در میان ماست؛ به هر حال، سلوک انسان در گرو عمل به شریعت، پیمودن طریقت و یافتن حقیقت است و این همه، با عبودیت، امکان پذیر است.
مؤلف، توحیدی را که اهل
عرفان دریافته‌اند، برترین مراتب توحید می‌داند. وی، تصریح می‌کند که توحید حقیقی، برتر و بزرگ تر از آن است که با عبارت بیان شود یا با اشاره و تعریف نشان داده شود، پس عبارت و اشارت، حجاب و نقاب آن است، زیرا فهم و فکر به ژرفای آن نمی‌رسد.
مؤلف، در اصل اول کتاب، توحید را مشتمل بر دو قسم توحید
انبیاء و توحید اولیاء می‌داند و اولی را توحید الوهی و دومی را توحید وجودی می‌خواند. توحید انبیاء را آن توحید الهی ظاهری و فراگیری که همان دعوت خلق به عبادت خداوند و رهایی از بندگی خدایان مقید یا دعوت عمومی به اثبات خدای یکتا و نفی خدایان بسیار است، معرفی می‌کند و توحید اولیاء را توحید وجودی باطنی خاص که همان دعوت به مشاهده وجود مطلق از مشاهده موجودات مقید یا دعوت به اثبات وجود یگانه حق واجب بالذات و نفی وجود وجودات بسیار ممکن بالذات است، قلمداد می‌نماید.
کتاب، با تحقیق و تعلیق و مقدمه آقای سید محسن موسوی تبریزی، توسط انتشارات اسوه به زیور طبع آراسته شده است. ایشان، در مقدمه مفصلی که نوشته‌اند، مباحث زیر را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند: جمع بین شریعت و طریقت و حقیقت، مراتب فناء و معرفت، علم
شریعت و علم حقیقت و علم باطن، ملکوت عالم، انسان کامل صاحب مقام ولایت مطلقه، مراتب ایمان و اسلام، طبقات عابدین و مراتب عبادت، هدایت و مراتب ثلاثه آن، کشف و شهود و اقسام آن.
فهرست آیات، احادیث، آثار، امثال، اشعار عربی، اشعار فارسی، اعلام
معصومین ، اعلام (اسماء و القاب)، قبایل و فرق و طوایف، اماکن، کتب و مصادر، اصطلاحات فنی و محتویات کتاب، همگی در پایان کتاب ذکر شده است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
