النبض جالینوس (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«النبض للمتعلمین جالینوس و رساله ابن سینا» مشتمل بر دو رساله است که رساله النبض جالینوس را مترجم دوران
عباسی حنین بن اسحاق به عربی ترجمه نموده است. این رساله برای نوآموزان دانش پزشکی نوشته شده و مطالب مطرح شده در آن مطالبی است که آموختن آنها برای هر کس که به دانش پزشکی علاقه دارد لازم و ضروری است. رساله نبضیه (رگ شناسی)
ابن سینا نیز با مقدمه و حواشی و تصحیح سید محمد مشکوة در انتهای کتاب آمده است.
کتاب نبض جالینوس در دوازده فصل به رشته تحریر درآمده است که همه این فصل- به غیر از فصل آخر- مختصر و کوتاه است. رساله ابن سینا نیز در نه فصل تدوین شده است.
شناخت بیماری‌ها برای درمان آنها از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مباحث مطرح شده در دانش طب است که خود مباحث مختلفی را به عنوان زیرمجموعه دربر می‌گیرد. یکی از راه‌های شناخت بیماری‌ها، شناخت بر اساس «نبض» و حالت‌های آن است. نبض و نبض شناسی جایگاهی استثنایی در طب سنتی دارد، زیرا
حکما با شناخت دقیق و تجارب با ارزش خود در به کارگیری این معیار مهم تشخیصی، عملا از آن برای تشخیص زود هنگام، تشخیص مرض و پیش بینی وضعیت
بیماری استفاده فراوان می‌کردند. بنابراین شناخت نبض برای کسانی که بر اساس طب سنتی در خدمات پزشکی فعالیت می‌نمایند یک ضرورت اولیه است.
از جمله کسانی که به این بحث پرداخته و کتابی مستقل پیرامون آن به رشته تحریر درآورده است فیلسوف و پزشک مشهور یونانی
جالینوس است. نام کامل این اثر کتاب «جالینوس الی طوثرن فی النبض للمتعلمین» است. گویا جالینوس این کتاب را برای دوستش طوثرن به نگارش درآورده است.
کتاب نبض جالینوس به عنوان پس از تالیف مورد توجه بسیاری از اطباء همانند ابن سینا و حتی کسانی مثل حکیم عقیلی خراسانی و حکیم محمد اعظم خان قرار گرفته است.
البته این اثر، نگاشته مختصر جالینوس پیرامون مبحث نبض است چراکه او اثری بسیار مفصل تر دراین باره به رشته تحریر درآورده است.
البته مبحث نبض از مباحث مشکل
طب سنتی است و آموزش آن نسبت به دیگر مباحث سخت تر است از این رو نباید توقع داشت که با یک مطالعه این اثر و بدون تطبیق عملی آن شناخت مباحث نبض میسر گردد.
از جمله عناوین فصول کتاب النبض چنین است: رگهای جهنده و ارتباط آنها با
قلب ؛ چگونگی حس حرکت و جهش رگ‌ها؛ خواص حرکت (سرعت و کندی)؛ اصطلاح قرعه و فترت در نبض شناسی؛ استواء و اختلاف؛ تساوی در قرعه‌های نبض؛ گونه‌های اختلاف قرعه‌های نبض؛ تغییر نبض و گونه‌های آن؛ تغییر نبض و اسباب غیر طبیعی آن.
در ابتدای این رساله سبب تالیف آن درخواست عضد الدین علاء الدوله کاکویه حاکم
اصفهان (جلوس ۴۲۲ ق) ذکر شده است. رساله مشتمل بر نه فصل است که به رئوس مطالب هر فصل اشاره می‌شود:
فصل اول: مشتمل است بر عناصر اربعه یعنی
آتش و
هوا و
آب و
خاک . همچنین به مباحث گرمی و سردی و خشکی و تری و خلقت آدمی که مرکب از تن و جان و روان است پرداخته، اخلاط چهارگانه یعنی
خون بلغم و
صفرا و
سودا و روح‌های چهارگانه یعنی روح حیوانی، روح نفسانی، روح طبیعی و روح تولید نیز در این فصل مطرح شده است.
فصل دوم: بر اهمیت غذا برای حیوان و ذخیره مواد غذایی در بدن و استفاده بدن از ذخایرش به هنگام نیاز و دفع فضولات بدن سخن گفته شده است.
فصل سوم: به احوال دل اختصاص دارد و در این باب گفته: دل همچون
شریان همه تن است و
شریان مانند دل یکی از اندام. در این فصل نظر پزشکان پیشین نقل گردیده و در مجموعه مقالات همایش بین المللی ابن سینا مورد نقد قرار گرفته و این سخن که نبض بر سبیل مد و جزر است، مردود دانسته شده است. همچنین در خلقت
شریان‌ها نیز مطالبی ذکر نموده است.
فصل چهارم: در این فصل درباره عناوینی همچون اندازه حرکت (مقدار)، تیزی حرکت (سرعت و ابطاء)، قوت حرکت (قوت و ضعف)، برآمدن و فرود آمدن حرکت (تواتر و تفاوت)، گرمی و سردی رگ (حرارت و برودت) بحث شده است.
فصل پنجم: نویسنده اندازه حرکت نبض و انواع آن را دراز، کوتاه، میان، پهن، تنگ، بلند، افتاده و ستبر برشمرده و از جهتی قوت و ضعف، نرمی و سختی، پری و تهی بودن نبض هم در این فصل طرح گردیده است.
فصل ششم: اختصاص به نبض هموار و مختلف دارد و همچنین درباره نظام و بی نظامی نبض و موسیقاری بودن آن و نبض‌هایی که وزن نیکو دارند و ندارند، مباحثی آمده است.
فصل هفتم: مشتمل است بر مطالبی در باب نبض مستوی و مختلف و تفاوت نبض‌ها با هم. بدین ترتیب نبض گسلیده (منقطع)، نبض بازگردیده (عاید) و نبض پیوسته (متصل) مطرح شده است.
فصل هشتم: درباره نبض مرکب و مشخصات و تفاوت‌های آنها با هم مطالبی آورده است.
فصل نهم به سبب‌های نظم نبض اشاره دارد و آن را از جهت آلت، قوت و حاجت و بررسی نموده و عوامل تاثیرگذار بر نبض و رگ مانند غم، بی تابی، ریاضت برشمرده شده و به تفاوت میان نبض
نر و
ماده و اختلاف نبض کودکان و برنایان و پیران اشارت گردیده است. از مطالب دیگر این فصل به تفاوت نبض در حالت‌های مختلف بدن چون خواب، بیداری، خشمناکی،
گرسنگی و سیری اشاره شده است.
این اثر به تحقیق و تصحیح دکتر محمد سلیم سالم منتشر شده است. محقق در تصحیح این اثر از سه نسخه خطی و متن یونانی آن بهره برده است.
وی در ابتدا مقدمه‌ای مختصر پیرامون کتاب نبض جالینوس، ساختار آن و شیوه تصحیح آن نگاشته است.
پاورقی‌های مفصل این اثر دو دسته است: دسته‌ای به اختلاف نسخ اشاره دارد و دسته دیگر حواشی توضیحی و یا نقل تکه‌ای از متن یونانی و یا کلمات و فوائد دیگر مرتبط با متن است.
افست این اثر را- همراه با رساله نبض
ابن سینا - موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی
ایران با مقدمه‌ای کوتاه به قلم آقای دکتر محمد مهدی اصفهانی منتشر نموده است.
نرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
