المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، تالیف حمد الجاسر از بزرگترین جغرافی دانان معاصر کشور
عربستان است. این اثر در سه مجلد به
زبان عربی به معرفی اسماء شهرها و روستاها و مهم‌ترین بادیه‌های عربستان پرداخته است. نویسنده هدف خود را از نگارش این اثر عبارت می‌داند، از گردآوری اسامی جمیع اماکن مسکونی و تاریخی و ضبط آنها به گونه‌ای که با دیگر اماکن اشتباه نشود.
اسامی شهرها و روستاها و... در مجلدات سه گانه به ترتیب حروف (ا- ذ)، (ر- ف) و (ع- ی) تنظیم شده است.
نویسنده در مقدمه به دشواری تالیف این
معجم پرداخته است. او تالیفات قدیم را به دلیل قلت اسامی بلاد ناکافی و نوشته‌های جدید را نیز آماده استفاده و جامع، بلکه اساسا این بخش از مطالعات جغرافیایی را فاقد مؤلفات جدید می‌داند. او در این راه مجبور بوده که بخشی از اطلاعاتش را از طریق مشاهدات در سفرهای مکرر به مناطق مختلف بدست آورد.
او معتقد است که فهم بسیاری از وقایع تاریخی؛ مانند
غزوات نبوی و وقایع
جنگ‌های رده در صورت عدم شناخت مواضع حدوث آنها ناممکن است. همچنین معرفت و تصور کاملی از زندگی یک
شاعر متقدم تصوری تام نخواهد بود، مگر این که شناختی از محل زندگی و رشد او داشته باشی.
ابن جاسر اولویت اقدام به تهیه این معجم را کار گروهی از علماء و دانشمندان به شیوه معمول می‌داند و کار خود را به جهت شدت نیاز به این
فرهنگ و از باب «ما لا یدرک کله لا یترک کله» می‌داند.
در معجم کلماتی وجود دارد که فراوان تکرار شده است و برای اهالی خارج از سرزمین
حجاز نیازمند توضیح است؛ لذا به اختصار به تبیین معانی آنها اشاره می‌شود:
۱- الامارة: منطقه یا مناطق دارای
قریه‌ها،
نهرها و
چاه‌ها که عده‌ای به ریاست مردی که امیر نامیده می‌شود، وظیفه اداره شئون آن را به عهده دارند. اماره با وزارت داخلی مرتبت است.
۲- المنطقة: منظور از این کلمه تعدادی از روستاها و بادیه هاست که نام واحدی بر آن اطلاق می‌شود یا اماره واحدی که مرکز واحدی دارد.
۳- القریة: مکانی که اهل آن دائما در آن ساکن هستند و تا زمانی که اسم خاصی بر آن اطلاق می‌شود، عدد سکان آن مهم نیست.
۴- القصر الزراعی: مکانی در زمین زراعی که قابلیت سکونت داشته باشد.
۵- الهجرة: روستایی که تنها اهل
بادیه در آن سکونت می‌کنند و مقداری از طول سال را
مهاجرت کرده و دوباره به آن باز می‌گردند.
۶- المورد یا المنهل یا الماء: چاه یا رودخانه یا چشمه‌ای که قبیله‌ای برای آب دادن به
چهارپایان بر آن عبور می‌کند؛ و گاهی مختص به آن
قبیله می‌شود.
نویسنده همچنین لازم دانسته است که دو مورد را تذکر دهد:
الف: التکرار: گاهی اسم یک مکان به دو منطقه مختلف افزوده شده است. منشا این امر آن است که بعضی از مناطق متداخل هستند و تمییز بین اماکن واقع در آن مشکل است. گاهی امیر یک منطقه مکان‌هایی از مناطق دیگر را به دلیل روشن بوده حدودش به منطقه اش اضافه می‌کند. به عنوان مثال در اسامی شهرهای (رجال المع)، (قنا البحر)، (المجاردة)، (میسان) و (بنی مالک) این مسئله دیده می‌شود.
ب- الاخطاء: گاهی یک اسم به صورت غیرصحیح نوشته شده است؛ چرا که بسیاری از نویسندگان مناطق قواعد
لغت را به خوبی نمی‌دانستند و اسم را از
عوام نقل می‌کردند و مطابق با آن می‌نوشتند. مثلا مردم عوام اسم (
الغبشة) و (الغشامرة) را القبشة و القشامرة
املاء می‌کردند؛ یا در ابتدای اسامی (انطاع)، (اصویر) و (انبوان)، الف می‌آوردند؛ در حالی که صحیح حذف آن است؛ یا بین الضاد و الظاء تفاوت قائل نمی‌شدند. بنابراین خواننده اگر خودش از اهل این سرزمین نباشد، در آگاهی به اسم صحیح دچار
حیرت خواهد شد.
حجاز در عصر حاضر به چهارده بخش تقسیم شده است که بر هر بخشی امارة اطلاق می‌شود و هر اماره‌ای به امارات کوچکتر تقسیم می‌شود. این امارات که عبارت است از: امارة الریاض،
مکة المکرمة،
المدینة المنوره، المنطقة الشرقیة، جازان، القصیم، بلاد عصیر، حایل، الحدود الشمالیة (عرعر)،
تبوک (المنطقةالشمالیة)،
نجران، الجوف، القریات و الباحة، ابتدا در نقشه‌ها و جداولی امارات تابعه آنها، عدد روستاها و چاه‌ها تشریح شده و نیز در جداول دیگری عدد ساکنین
زن و
مرد هر اماره ذکر شده است. اسامی هر یک از شهرها و روستاها و آب‌ها و... به ترتیب
حروف الفبا تنظیم و در صورتی که یک مکان با نام‌های مختلف و در حروف دیگری نیز ذکر شده است، تنها در یکی از آنها توضیح آمده و در مابقی به آن ارجاع داده شده است.
توضیحات اماکن جلد اول و دوم، به طور معمول در یک یا چند خط خلاصه و گاه تنها نام قریه و گاه نام اماره نیز به آن افزوده شده است. اگر نام تعدادی از روستاها با پیشوند یکسان باشد با در ذیل آن پیشوند نام آنها با شماره بدون توضیح آمده است؛ برای نمونه می‌توان به ذیل کلمه عطف مراجعه نمود.
در جلد سوم، امارات شمال تشریح شده است. شیوه نگارش توضیحات در این جلد با مجلدات دیگر متفاوت است و با استفاده از منابع مختلفی؛ مانند:
معجم البلدان و
معجم ما استعجم توضیحات مفصل تری آمده و حتی از ابیات
شعر نیز استفاده شده است، در حالی که در دو جلد قبل حتی یک
بیت شعر نیز وجود ندارد.
در انتهای جلد سوم، فهرست مطالب و فهرست تفصیلی اماکن به ترتیب حروف الفبا آمده است. فهرستی از منابع مختلفی- اعم از کتب و مقالات- که در تهیه معجم از آنها استفاده شده است، در مقدمه ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
