المسلک فی أصول الدین و الرسالة الماتعیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب المسلک فی اصول الدین و الرسالة الماتعیة مهم‌ترین
اثر محقق حلی است که در
علم کلام نگاشته است.
او در مقدمه
کتاب می‌گوید: چون دیدم
تحقیق در
علم عقائد از نفیس‌ترین کارها و گرانبهاترین امور است؛ به طوری که بر هر صاحب فکری
واجب است در آن غور و حقائق آن را کشف کند، لذا این کتاب را
تالیف نمودم.
مولف شیوه تحقیق در کلام را متعدد دانسته و قائل است که شیوه و منهج متاخرین معتزله بهترین شیوه برای تحقیق در علم عقائد می‌باشد. لذا مولف مطالب این کتاب را براساس شیوه یاد شده نگاشته است. او سعی نموده مطالب و آراء خود را کاملا منسجم، ولی به صورت مختصر بیان کند. چنانکه گفته است «این کتاب را به صورت مختصر نوشتم تا مدخلی باشد برای کتب مطول کلامی»
اسم کتاب در
رجال ابن داود «المسلک فی اصول الدین» ثبت شده است و در آغاز
نسخه خطی «کتاب المسلک فی علم الکلام» ثبت شده و در آخر تنها نسخه خطی این کتاب آمده است «کم کتاب المسلک فی علم الاصول»
تاریخ نگارش این
اثر مشخص نمی‌باشد.
مطالب کتاب به طور کلی به چهار قسمت اصلی تقسیم می‌شوند که مولف آن‌ها را با تعبیر النظر الاول و... بیان نموده است. هر یک از ابواب به فصولی تقسیم می‌شوند:
در این بخش مولف مباحث مربوط به
توحید را مورد بررسی قرار می‌دهد. او تمام مباحث توحید را در سه فصل که عبارتند از: اثبات علم به صانع،
صفات ثبوتیه حضرت حق و
صفات سلبیه خداوند بیان می‌کند.
او برای اثبات صانع به
برهان حدوث استناد کرده و صفات ثبوتیه را به دو قسم تقسیم می‌نماید که عبارتند از
صفات ذات و
صفات اضافه و از تک تک آن‌ها بحث می‌کند.
در این باب به مباحث زیر پرداخته شده است: افعال خداوند، افعال انسان،
حسن و قبح عقلی و این که خداوند فعل قبیح انجام نمی‌دهد. او بخشی از مباحث را به عنوان فروع مباحث
عدل مطرح کرده است که عبارتند از:
تکلیف، الطاف، الام و اعواض، آجال و ارزاق و اسعار، وعده و وعید مولف مباحث مربوط به معاد را در همین جا مطرح می‌کند.
مولف مباحث مربوط به نبوت را در سه فصل بیان می‌کند. او در فصل اول از این باب نبوت را تعریف کرده و در فصل دوم
صفات نبی را بیان می‌نماید. در فصل سوم آنچه را که می‌تواند بر صدق مدعای پیامبر دلالت کند، بیان می‌کند و
معجزات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را شرح می‌دهد.
این بخش از سه فصل تشکیل یافته که عبارتند از: بیان
حقیقت امامت و اثبات وجوب آن،
صفات امام و راه شناخت امام.
مولف در ذیل فصل سوم چهار مقصد بیان کرده و در آن‌ها اثبات می‌کند که امام بعد از نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم حضرت
امیرالمومنین علیه‌السّلام می‌باشد. او هم چنین ادله‌ای که بر
امامت ابوبکر از طرف
اهل تسنن اقامه شده است را ابطال می‌کند و اثبات می‌کند که امیرالمومنین علیه‌السّلام افضل بوده و افضلیت ابوبکر را نفی می‌کند.
او در مقصد دیگری امامت هر یک از
ائمه اثنی عشری را اثبات می‌کند. در مقصد سوم به مباحث مربوط به
غیبت می‌پردازد؛ مثل علت غیبت
حضرت حجة عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف ، اثبات ولادت آن حضرت و رفع استبعاد از
طول عمر آن حضرت.
مولف در مقصد چهارم، از مباحث امامت مجموعه مباحثی که با امامت مرتبط هستند را بیان می‌کند. از آن جمله اثبات
عصمت ملائکة، اثبات
عصمت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، حکم کسی که بر امیرالمومنین علیه‌السّلام خروج کند، افضلیت انبیاء از ملائکه.
مولف همچنان که در اول
کتاب گفته است، «اما بعد فانه لما کان الخوض فی تحقیق العقائد من انفس الفوائد و اعز الفرائد وجب علی کل ذی فطنة ان یصرف رویته الی استخراج حقائقها و کشف غوامضها و دقائقها و لما کانت الطرق الی ذلک مختلفة و الوسائل الیه منکرة و معرفة وجب ان نسلک اتمها تحقیقا و اوضحها مسلکا و طریقا و هو النهج الذی سلکه متاخروا المعتزلة» از شیوه متاخرین
معتزله برای بیان مطالب
عقائد استفاده نموده که احتمالا مراد کتب قاضی عبدالجبار همدانی باشد.
او شیوه خود را چنین توصیف می‌کند «رایت ان املی مختصرا یقصر عن هجنة التطویل و یرتفع عن لکنة التقلیل یکون مدخلا الی مطول کتبهم و موصلا الی تحصیل مذاهبهم»
مولف می‌گوید، در این که
عذاب فساق در
آخرت ابدی است یا منقطع می‌شود، دو قول است. عده‌ای قائل شده‌اند آن‌ها در عذاب خالد خواهند بود و استناد کرده‌اند به این آیات «یدخله نارا خالدا فیها» و «فجزاؤه جهنم خالدا فیها» و عده‌ای قائل شده‌اند، عذاب آن‌ها منقطع می‌شود و به آیاتی هم چون «من جاء بالسیئة فلا یجزی الامثلها»، «من یعمل سوءا یجز به» و... استناد نموده‌اند.
مولف در جمع این دو گروه به انقطاع عذاب قائل شده و می‌گوید، «فاذن الحق ان الآیات المذکورة فی غایة التعارض لکن مع تعارضها یکون الترجیح لجانب من یقول بانقطاع عقابه لانه مصیر الی الاصل و انسب بالعدل»
از این کتاب که تنها یک
نسخه خطی از آن موجود است که در
سال ۷۰۹ ق نگاشته شده است و در کتابخانه ملک تهران نگهداری می‌شود. برای اولین بار در سال ۱۴۱۴ ق توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در
مشهد با
تحقیق و تصحیح آقای رضا استادی به طبع رسید.
این کتاب در ۳۵۰ صفحه در قطع وزیری همراه خلاصه کتاب؛ یعنی کتاب دیگر مولف «الماتعیة» چاپ شده است.
کتاب حاوی مقدمه‌ای کوتاه درباره شخصیت مولف، فهرست
آیات قرآن، فهرست احادیث، فهرست اشعار، فهرست اعلام، فهرست امکنه و بلدان، فهرست طوائف و فرق، فهرست مصادر تحقیق و فهرست موضوعات کتاب می‌باشد.
محقق کتاب علاوه بر آدرس دهی مطالب کتاب در موارد متعددی پاورقی‌هایی در تکمله مطالب بیان شده، توسط مولف دارد که گاه تحقیق ارزنده‌ای در موضوعات کلامی به حساب می‌آید.
نرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
