السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج فی حل الخراج، مؤلف شیخ
ابراهیم بن سلیمان قطیفی ، معروف به
فاضل قطیفی (م بعد از ۹۵۱ ق) است.
این کتاب در رد نظریه محقق کرکی مبنی بر
حلال بودن گرفتن خراج در حکومت اسلامی در زمان
غیبت معصوم علیه‌السّلام می‌باشد.
مؤلف که نام کتاب خود را چراغ فروزنده (کنایه از
خورشید ) برای برطرف کردن غبار و تیرگی کتاب قاطعة اللجاج نهاده است با انتقاد شدید از مطالب آن کتاب به سبک
فقه استدلالی و دلائل عدم جواز (
حرمت ) گرفتن خراج را بیان نموده است. این کتاب باصطلاح شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد.
اگرچه شیخ
ابراهیم قطیفی از شاگردان
محقق کرکی بوده و از وی
اجازه نقل روایت دریافت نموده است، اما همچنان که
صاحب حدائق شیخ یوسف بحرانی در
لؤلؤ البحرین آورده است، وی با محقق کرکی برخورد و درگیری داشته است و در موارد زیادی
حرمت استادش را نگاه نداشته است.
ملا عبدالله افندی به نقل از
علامۀ مجلسی در
ریاض العلماء دربارۀ وی می‌نویسد: انه لم یکن کثیر فضل و ان لیس له مرتبة المعارضة مع الشیخ علی الکرکی، و قد سمعت منه مشافهة ایضا ما یدل علی القدح فی فضله بل فی تدینه حیث انه ینقل لی انه رای مجموعة بخط الشیخ ابراهیم هذا و قد ذکر فیها افتراءات علی الشیخ علی و یقول: این فضله من فضل الشیخ علی و علمه و
تبحره.
یعنی شیخ ابراهیم از نظر مرتبۀ علمی در سطح
محقق کرکی نبوده و توان بحث علمی را با وی نداشته است و به طور شفاهی از او شنیدم که او در فضل بلکه دیانت شیخ ابراهیم خدشه وارد می‌کرد زیرا وی مجموعه‌ای که به خط شیخ ابراهیم بوده را دیده بوده که در آن تهمت‌هایی به محقق کرکی زده شده است.
سپس صاحب
لؤلؤ البحرین پس از نقل این مطلب می‌نویسد: من وقف علی ما نقلناه عن الرسالة المتقدمة و ما حذفناه مما هو من هذا القبیل و اشنع، عرف صحة ما ذکره شیخنا المذکور.
هر کس بر آنچه ما از کتاب ریاض العلماء نقل کردیم و آنچه نظیر آن است و همین طور اهانت‌هایی که به محقق کرکی شده اطلاع پیدا کند صحت آنچه را علامۀ مجلسی نقل کرده است تایید می‌کند.
در مقدمۀ کتاب مؤلف می‌نویسد: من کتاب قاطعة اللجاج را یکبار در شهر سمنان دیدم و در مطالب آن زیاد دقت نکردم و اگر چه از من خواستند که جواب آن را بنویسم، اما عذر آوردم تا این که پس از مدتی با تامل و دقت در مطالب آن و پس از استخاره، به تالیف کتاب السراج الوهاج پرداختم.
در
الذریعة سال تالیف آن را ۹۲۴ ذکر نموده است که حدود ۸ سال پس از تالیف قاطعة اللجاج است.
این کتاب اولین بار در
سال ۱۳۱۳ ق همراه با خراجیات محقق کرکی چاپ شده است و سپس همراه با الخراجیة
محقق اردبیلی (م ۹۹۳ ق) و الخراجیة فاضل شیبانی در ضمن مجموعۀ کلمات المحققین در سال ۱۳۱۵ ق و ۱۴۰۲ ق چاپ شده است. (ذ/ ۷/ ۱۴۴، ۱۷/ ۷، ۱۸/ ۱۱۸).
کتاب موجود در سال ۱۴۱۳ ق توسط مؤسسۀ نشر اسلامی تابع جامعۀ مدرسین چاپ شده است.
کتاب از ۵ مقدمۀ اخلاقی و تربیتی و سپس شرح و نقد و تحلیل عبارت‌های قاطعة اللجاج به صورت (قوله... اقول) تشکیل شده است.
۵ مقدمه عبارتند از:
-
حرمت پوشانیدن و مخفی کردن
علم و
فقه ،
- دوری اهل
علم از
دنیا و پیروی از سلاطین،
- دوست داشتن دانش پژوهان و پرهیز از بعض از اهل علم،
- تقوا داشتن اهل علم و دوری از
غیبت و
ریا ،
- حیله‌های شرعی منافی حکمت احکام و غیر منافی با
حکمت احکام.
پس از مقدمات پنج گانه، مؤلف بر نقد ادلۀ روایی و کلمات فقها و سایر دلائل موجود در کلام محقق کرکی به صورت مورد به مورد پرداخته است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب برخورد دوگانۀ شیخ
فاضل قطیفی با علمای قبل از خود و
محقق کرکی است.
وی از بزرگانی همچون
شیخ طوسی ،
علامه حلی و... در نهایت احترام و با بهترین تعابیر مطالبی را نقل می‌کند اما در نقد و تحلیل نظریات محقق کرکی، با بدترین عبارت‌ها و گاهی با اهانت و توهین مطالبی را نقل می‌نماید.
به عنوان نمونه، در مورد شیخ طوسی
می‌نویسد: قد نقله فی الخلاف و هو رئیس الطائفة و امامهم و معتمدهم فی الاقوال و الروایات.
و در مورد علامۀ حلی در
می‌نویسد: و هو کلام فقیه متمکن فی فقه عالم باعواره فطن فی دقائقه.
و در مورد سید
علی بن عبد الحمید حسینی می‌نویسد: ان السید الفاضل الکامل العامل علی بن عبد الحمید الحسینی قدس الله سره قال فی شرحه الذی بلغ فیه الغایة و تجاوز فیه النهایة للنافع (ص ۷۹ و ۸۰).
و در مقابل این تعریفات، از محقق کرکی با این تعابیر یاد کرده است، در ص۴۴: فانظر ایها المتامل الی تناقض کلام هذا الرجل و خبطه و عدم ضبطه ثم لا یرضی ان یتاخر حیث اخر القدر بل لا یزال یدعی الفضل و العلو فیه.
در ص۵۲: اقول هذا الکلام فی نهایة الرکاکة و السقوط عن درجة الاعتبار.
در ص۱۰۲: فانظر ایها المتامل الی کثرة خبط هذا الرجل و کونه لا یبالی کیف وقع الکلام منه.
در مقدمۀ کتاب (ص ۲۰) دربارۀ نام کتاب قاطعة اللجاج می‌نویسد: بهتر است که نام این کتاب را مثیرة العجاج کثیرة الاعوجاج (برانگیزندۀ گرد و غبار و دارای انحرافات و گمراهی‌های زیاد) نامید.
و یا این که از آن تعبیر به نسج العناکب (تار
عنکبوت ) و یا
خون ریخته شدۀ شریعت یاد کرد. مفصل این مطالب در اعیان الشیعة
و
به نقل از مطالب کتاب السراج الوهاج ذکر شده است.
نرم افزار تحریر الوسیله، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
