الحج قبل مئة سنه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الحج قبل مئة سنه کتابی شامل چند سند و نگاشته درباره
حج مسلمانان روسیه در اواخر قرن نوزدهم نوشته یفیم آناتولیویچ رضوان، اسلام‌شناس مسیحی روسی است. بخش اصلی و عمده این کتاب، سفرنامه و گزارش رسمی عبدالعزیز دولتشین، افسر مسلمان ارتش روسیه تزاری، از سفر به حج در سال ۱۳۱۵ق./ ۱۸۹۸م. است که با ماموریت مشاهده و بررسی وضعیت حج مسلمانان تبعه روسیه انجام شده است.
اطلاعات گسترده، دقیق و مستندی از شیوه سفر، راه‌ها و آداب و رسوم حج مسلمانان اتباع روسیه تزاری و نیز جغرافیای طبیعی و انسانی، تقسیمات اداری و سیاسی، اوضاع دینی و مذهبی و شرایط بهداشتی
مکه و
مدینه و برخی از دیگر شهرهای
حجاز در این کتاب آمده است. چند سفرنامه کوتاه دیگر و شماری اسناد درباره حج مسلمانان روسیه، در اواخر سده نوزدهم میلادی، دیگر اسناد موجود در کتاب را تشکیل می‌دهند.
![الحج قبل مئة سنه]()
مؤلف کتاب، یفیم آناتولیویچ رضوان، اسلام‌شناس مسیحی روسی است که اسناد کتاب را گردآوری و به عربی ترجمه کرده و مقدمه‌ای درباره حج مسلمانان روسیه، در اواخر قرن نوزدهم، نگاشته است. او که متولد ۱۹۵۷م. است، با اتمام تحصیلات دانشگاهی خود در رشته
صرف و
نحو عربی و
علوم قرآنی، به مطالعه و تدریس در مطالعات اسلامی و قرآن‌پژوهی پرداخت و افزون بر این کتاب، آثاری در زمینه تاریخ مناسبات کشورهای عربی و روسیه و قرآن‌پژوهی نگاشته است؛ از جمله آثار وی کتاب قرآن و دنیای آن است که در مراسم کتاب سال
جمهوری اسلامی ایران، به عنوان کتاب برگزیده سال ۱۳۸۱ش، شناخته شد.
بخش اول کتاب به خاطرات روزانه عبدالعزیز دولتشین اختصاص دارد. دولتشین چگونگی سفر خود را از آغاز و از زمانی که نامه استاندار را گرفته تا پایان سفر به سوی ینبع، در راه بازگشت، روایت کرده است.
بخش دوم کتاب گزارشی اداری است که دولتشین، از سفر خود به ارتش داده و در آن، تمام مشاهدات و اطلاعات خود را در هفت فصل تقسیم‌بندی موضوعی کرده است.
در بخش سوم، رضوان، گردآورنده کتاب، فصلی با عنوان ملحقات افزوده که شامل خاطرات و گفت‌وگو با برخی حاجیان روسی و یک سند درباره بیماری وبا از بخش پزشکی وزارت امور داخلی روسیه (در ۱۹۰۲م./ ۱۳۲۰ق.) است.
عبدالعزیز دولتشین در سال ۱۸۶۱م. در خانواده‌ای از مسلمانان
تاتار به دنیا آمد. او فرزند یکی از اعضای ارتش روسیه بود و از دانشکده افسری بافل در پترزبورگ فارغ التحصیل شد. او هفت سال در قلعه‌ای در نزدیکی عشق‌آباد خدمت کرد و در این مدت، با کوروباتکین، حاکم منطقه که مدت کوتاهی پس از آن ریاست وزارت جنگ را به‌عهده گرفت، آشنا شد و همو بود که هنگام مطرح شدن لزوم فرستادن یک افسر روسی به حج، دولتشین را برای این کار معرفی کرد.
در نیمه دوم قرن نوزده میلادی مرزهای روسیه وسعت بسیاری یافت و با تصرف بسیاری از سرزمین‌های اسلامی در قفقاز و آسیای میانه، تعداد مسلمانان تحت تابعیت امپراتوری روسیه به ۱۶ میلیون نفر رسید.
در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم و با رشد نهضت‌های اسلام‌گرایانه در سرزمین‌های اسلامی، آگاهی سیاسی و اجتماعی مسلمانان رو به افزایش بود
و
مراسم حج، همچون مکان انتشار اندیشه‌های ضد استعماری و اسلام‌گرایانه و یکی از عوامل رشد نهضت‌ها و مخالفت‌های سیاسی مورد توجه روسیه و دیگر دولت‌های استعمارگر اروپایی قرار گرفت.
این شرایط، ارتش روسیه را به فکر فرستادن ماموری برای مطالعه آثار اجتماعی و سیاسی حج و تحقیق درباره بیماری‌های واگیرداری چون
طاعون و
وبا انداخت که عموماً در میان حجاز رایج بود. برای این ماموریت، دولتشین برگزیده شد و در سال ۱۸۹۸م./ ۱۳۱۵ق. به حج رفت.
بر اساس گزارش دولتشین در اواخر قرن نوزدهم، سه راه برای حج روس‌ها وجود داشته است: یک راه از منطقه قفقاز (
ارمنستان،
آذربایجان و
گرجستان) شروع می‌شد و از
ایران به سمت
کرمانشاه و سپس
بغداد،
کربلا و
نجف ادامه می‌یافت و از راه بیابان‌های
جزیره عربی وارد مکه و مدینه می‌شد. حاجیان
شیعه که بیشتر ساکن مناطق قفقاز بودند، از این مسیر استفاده، و ظاهراً مانند حاجیان ایرانی، زیارت عتبات عراق را نیز با سفر حج خود همراه می‌کردند.
راه دوم از
سمرقند،
بخارا،
مزار شریف،
کابل و
پیشاور در
افغانستان می‌گذشت و از آن‌جا به سوی
هند می‌رفت و در نهایت از طریق بنادر جنوب هند و دریا به ینبع و
جده می‌رسید.
راه سوم حاجیان از
استانبول می‌گذشت. ساکنان مناطق داخلی روسیه از راه ادسا و سیباستوپول (واقع در اوکراین امروزی) و ساکنان آسیای میانه و شمال دریای خزر، از راه باطوم می‌آمدند و در نهایت همگی در استانبول جمع می‌شدند و از آن‌جا به کانال سوئز و از طریق دریای سرخ به جده یا ینبع می‌رفتند. دولتشین خود از راه سوم به حجاز سفر کرد و به جده رفت.
از جمله مسائل سفر حج در قرن بیستم، لزوم قرنطینه حاجیان در سفر بازگشت در مکان‌های مشخصی بوده که کشورها برای جلوگیری از ورود بیماری‌های واگیردار در برخی از بنادر سر راه حاجیان، مانند طور و بیروت تاسیس کرده بودند.
دولتشین شرایط اقامت آنان در محل قرنطینه را توضیح داده و از وضعیت نامناسب در برخی از قرنطینه‌ها، مانند کیفیت نامطلوب و گرانی غذا و نیز ناراحتی حاجیان از حضور طولانی مدت در قرنطینه و به خصوص برهنه شدن برای ضد عفونی کردن بدن، خبر داده است.
تعداد حاجیان روس در آن سال (۱۸۹۸م./ ۱۳۱۵ق) تنها ۴۵۰ نفر بوده است.
آنان در مکه سه مطوف داشته‌اند: یکی برای حاجیان قفقازی، دیگری اهالی
شبه جزیره کریمه و سومی، دیگر اقوام روس.
دولتشین قومیت حاجیان تابع امپراتوری روسیه را به قرقیزها، اهالی قفقاز و تاتارها تقسیم کرده و تعداد افراد هر قوم را برشمرده است.
هزینه‌های سفر و نحوه دستیابی به گذرنامه حج که صدور آن در برخی سال‌ها، به دلیل احتمال شیوع وبا در
مکه، متوقف یا محدود می‌شد و نیز برخی آداب و رسوم سفر مسلمانان تابع روسیه از دیگر مطالب گزارش‌هاست.
دولتشین میل به ادای فریضه دینی و کسب اعتبار و احترام میان افراد هم‌کیش را مهم‌ترین انگیزه حاجیان برای سفر حج دانسته است.
حاجیان روس معمولاً با افراد دیگری از اماکن نزدیک که قصد حج داشتند، گروهی را برای سفر تشکیل می‌دادند، به مسائل مالی خود رسیدگی می‌کردند و
وصیت‌نامه می‌نوشتند. آنان وسایل بسیاری با خود می‌بردند که مهم‌ترین آن‌ها سماور و چای روسی بود. حج‌گزاران، سفر را در ماه رمضان آغاز و آشنایانشان آن‌ها را تا جایی معین بدرقه می‌کرده‌اند.
دولتشین در گزارش خود نه تنها تلاش کرد نگرانی مسئولان روسی از حج را کاهش دهد، بلکه آن‌ها را به تسهیل سفر حج شهروندان مسلمان روسیه تشویق کرد.
ارائه این گزارش، تغییر دیدگاه مسئولان روس درباره حج، از یک پدیده سیاسی به یک پدیده دینی محض، و در نتیجه کاهش هزینه‌های مترتب بر دریافت گذرنامه‌ها و کوشش برای تامین غذای مسافران را با قیمتی ارزان‌تر در پی داشت و به افزایش تعداد حاجیان روس در سال ۱۹۰۲م./۱۳۲۰ق. به ۱۶ هزار نفر انجامید.
بنا بر گزارش او، حاجیان روس با رسیدن به حجاز و مواجهه با کمبودها و بی‌نظمی‌ها، به ارزش کشور خود پی می‌برند و نزد مردم حجاز از
نظم،
ثروت و
عدالت موجود در کشور روسیه سخن می‌گویند.
این در حالی است که سایر کشورهای اروپایی، به ویژه انگلستان، از محبوبیتی نزد مردم حجاز برخوردار نیستند.
به گفته دولتشین، مسلمانان روسیه که پیش از سفر غالباً به سرزمین
عثمانی و حجاز، به عنوان مقر خلیفه اسلامی، نگاه احترام‌آمیزی دارند، در طول سفر، با دیدن کمبودها و بدرفتاری و رشوه‌گیری ماموران عثمانی و غارت‌های بدویان ساکن حجاز و همکاری شریف با آنان و... دچار تغییر شده، دیدی واقع‌بینانه‌تر نسبت به دولت عثمانی پیدا می‌کردند.
به گفته دولتشین، بر خلاف تصور معمول، حج در آن روزگار نه تنها باعث نزدیک شدن اقوام مسلمان به یکدیگر نمی‌شد، بلکه حتی اندیشه آن نیز مطرح نبود؛ زیرا قومیت‌های مختلف از یکدیگر کناره می‌گرفته و با خشونت با یکدیگر برخورد می‌کردند و علاقه‌ای به آشنایی با یکدیگر نداشتند.
دولتشین در گزارش خود از شهر مکه به جایگاه و اهمیت این شهر که مرکز اصلی اداری و تجاری حجاز بوده، اشاره کرده و به توصیف جغرافیای شهری، مانند معماری خانه‌های شخصی و ساختمان‌های عمومی، تعداد و ملیت ساکنان، شغل مردم مکه با توجه به ملیتشان، نظام مالی، نیروهای مسلح، تقسیمات اداری، خرید و فروش برده، آب مکه و بهداشت، هوای آن و پست و تلگراف پرداخته است.
دولتشین در وصف شهر مدینه، ینبع و جده نیز به برخی از این موضوعات پرداخته است.
او راه‌ها را توصیف کرده و کاروان‌ها، چارپایانی که برای حمل و نقل استفاده می‌شده‌اند، زمان حرکت و توقف قافله‌ها و تفاوت سرعت حرکت با هر کدام از حیوانات را بر رسیده است.
بنا بر اعلام رسمی حکومت عثمانی، جمعیت مکه بین ۱۱۰ تا ۱۲۰ هزار نفر بوده که تنها سه پنجم آن را اعراب محلی و باقی را قومیت‌های مختلف مهاجر تشکیل می‌داده‌اند.
ترکیب جمعیتی شهر مدینه نیز که بنا بر اعلام رسمی دولت عثمانی ۸۰ هزار نفر جمعیت داشته، به همین گونه بوده است. در مدینه ۳۱ خانواده تاتاری، از مردم تابع روسیه ساکن بودند که گروهی از آنان صاحبان مشاغل و گروهی نیز طلاب مدارس دینی بوده و در مدینه مدرسه‌ای مخصوص به خود ساخته بودند.
دولتشین، در مکه و مدینه، با بسیاری از مسلمانان روس مقیم این شهرها و از تکیه‌ها و مدرسه‌های مذهبی روس‌ها دیدار کرده است.
تجارت حاصل از ورود حاجیان، مهم‌ترین منبع درآمد مردمان مکه بوده است. کالاهای تجاری فراوان از شهرهای مختلف سرزمین‌های اسلامی در موسم حج به مکه وارد و خرید و فروش می‌شده است. افزون بر تجارت، مکیان از اجاره خانه‌ها و اتاق‌های خود به حاجیان سود زیادی به دست می‌آورده‌اند. در مدینه نیز ارائه خدمات به حاجیان و تجارت، مهم‌ترین شغل مردم بوده است.
دولتشین پس از شرح کامل چهار راه موجود از مکه به
مدینه، به توصیف مدینه پرداخته است.
دولتشین مدینه را دومین شهر حجاز، از لحاظ بزرگی و اهمیت در جهان
اسلام، دانسته و در توصیف این شهر، همچون شهر مکه، به خیابان‌ها، خانه‌ها، ساکنان، آب و هوا، مدارس دینی، حاکمان شهر و... اشاره کرده است.
وی از میان زیارتگاه‌های مدینه به قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
مسجدالنبی،
کوه احد،
مسجد قبلتین، قبر
عبدالله پدر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
بقیع اشاره کرده است.
دولتشین تمام شعائر حج را به ترتیب، از زمان محرم شدن تا پایان مراسم، به صورت مختصر توضیح داده
و به وصف اماکن، مردم، آب و هوا و شرح وضعیت بهداشتی شهر مکه پرداخته است.
وصف
مسجدالحرام و بنای آن، جایگاه
کعبه در مسجدالحرام،
حجرالاسود، پوشش کعبه،
چاه زمزم، روایت‌های مربوط به پیدایش هرکدام به صورت مختصر و آیات مرتبط با حج، از مطالبی است که در این گزارش‌ها به آن پرداخته شده است.
از جمله زیارتگاه‌های مکه که در سفرنامه اشاره شده، قبرستان معلاه و منزلی که
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در آن به دنیا آمده و
کوه ابوقبیس و
کوه نور است.
وضعیت بهداشت و سلامت در مکه و مدینه از دیگر موارد مورد توجه دولتشین است. او شرایط آبرسانی، بهداشت خانه‌ها و اماکن شهری را در مکه و مدینه بررسی کرده است. آبرسانی به مکه از طریق مجراهایی بوده که آب را از اطراف به مکه می‌رسانده و در مسیر انتقال، از حوض‌های مخصوص شست‌وشو و غسل حاجیان در عرفات و منا می‌گذشته است.
او همچنین به بررسی بهداشت در شهر مکه و مدینه و شرایط جمع‌آوری زباله‌ها اشاره کرده و از چاه‌هایی که در کوچه‌ها تعبیه شده و فاضلاب خانه‌ها به آن‌ها ریخته می‌شد و سالانه گاهی دو یا سه سال یک بار تخلیه می‌شد، اشاره کرده است.
هر دو شهر دارای کشتارگاه‌هایی برای ذبح حیوانات، اما بسیار غیر بهداشتی، بوده‌اند.
دولتشین از نبود آب و شرایط نامناسب بهداشتی در شهر ینبع که به شیوع بیماری‌های مختلف می‌انجامیده نیز خبر داده است.
نویسنده همچنین تعداد بیمارستان‌ها و خدمات آنان در
حرمین را بررسی کرده است. به گفته او، در مکه، بیمارستانی با ۳۰ تخت برای فقرا وجود داشته که امکانات مناسبی ارائه می‌داده؛ اما این شهر تنها دو داروخانه کوچک شخصی و یک داروخانه دولتی داشت که تنها داروهای پر استفاده را داشته‌اند. در مدینه نیز داروخانه‌ای وجود نداشته و تنها بیمارستان خیریه‌ای با ۳۰ تخت برپا بوده که مردم، داروهای مورد نیاز خود را نیز از آن‌جا تهیه می‌کرده‌اند.
نویسنده فصل پایانی گزارش خود را به ارائه اطلاعاتی درباره وبا و علل شیوع آن میان حاجیان اختصاص داده است. وی امکانات بهداشتی کافی در مکه و سایر شهرهای حجاز، نوشیدن بیش از اندازه آب زمزم، نبود بهداشت و ازدحام زیاد و گرمای هوا ضمن اسکان در
عرفات و به خصوص
منا و خوردن غذای گوشتی زیاد و نبود آب بهداشتی و مواردی از این دست را عامل اصلی شیوع بیماری‌های واگیردار در موسم حج عنوان کرده است.
حضور فقرایی که بدون پول کافی به حج می‌آیند و امکان اسکان مناسبی در مکه و مدینه ندارند و از امکانات بهداشتی کمتری برخوردارند، از دیگر عوامل تشدید شیوع بیماری‌ها بوده است.
کتاب الحج قبل مئة سنه، افزون بر گزارش دولتشین، پیوست‌هایی دارد که گردآورنده کتاب به آن افزوده و شامل برخی اسناد، گفت‌وگوها و سفرنامه‌های کوتاه با موضوع حج مسلمانان روس در سال‌های ۱۸۸۸تا ۱۸۹۵م. است. این خاطرات شامل وصف راه حج یکی از حاجیان تاشکندی از راه سمرقند و بخارا،
مرو و عشق‌آباد به
باکو و استانبول و از آن‌جا به
اسکندریه و پس از آن به کانال سوئز و رابغ، وصف دروازه‌های کعبه و اماکن مقدس، مانند کوه ابوقبیس، محل ولادت
امام علی (علیه‌السّلام)، محراب
خدیجه (علیهاالسّلام)،
کوه رحمه و...، بخشی از خاطرات یکی از حاجیان، گفت‌وگو با حاجیی که مدتی در جده خدمت کرده است درباره شهرهای جده، ایستگاه جده و مکه و حج از دید روسیه است.
سندی که در پایان کتاب آمده، شامل قوانین موقت مختص به حج مسلمانان روس است.
در این سند سفر حج از نظر انتقال بیماری‌هایی چون وبا و طاعون مورد بررسی قرار گرفته است. در سال‌های ۱۸۹۲-۱۸۹۵م. برابر با ۱۳۰۹-۱۳۱۲ق. و همچنین در نیمه دوم سال ۱۸۹۶م. و ۱۳۱۳ق.، که وبا و طاعون شیوع پیدا کرد، دولت روسیه برای جلوگیری از شیوع این بیماری‌ها، حج را ممنوع کرد.
در سال ۱۹۰۱م./ ۱۳۱۸ق. حج مسلمانان به صورت موقت، بر اساس شرایط تعیین شده، آزاد شد.
این شرایط عبارت بودند از: تعهد گرفتن از حاجیان برای سفر از راه معین دریایی و قرنطینه شدن در محل‌های مشخص شده.
فرایند قرنطینه و نتایج معاینات در گذرنامه‌ها ثبت می‌شد و چنانچه مسافری از راه‌های مشخص شده رفت و آمد نمی‌کرد، هنگام بازگشت، به یک ماه حبس یا جریمه نقدی برابر با ۱۰۰ روبل محکوم می‌شد.
این کتاب را نخستین بار دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، در سال ۱۹۹۳م./ ۱۴۱۳ق. در
بیروت و در ۳۵۰ صفحه قطع وزیری به چاپ رساند و چند ماه بعد (سال ۱۴۱۴ق) تجدید چاپ کرد. دارالعربیة للموسوعات نیز کتاب را در سال ۲۰۰۷م. با عنوان الرحلة السریه للعقید الروسی چاپ کرده است.
(۱) پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش؛
(۲) کتاب ماه دین (ماهنامه)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
(۳) گلستان قرآن (دو هفته‌نامه)، تهران، مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران.
•
دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، برگرفته از مقاله «الحج قبل مئة سنه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۲۶.
