الجغرافیة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الجغرافیه»، اثری است به
زبان فارسی (ترجمه شده از عربی) و به موضوع جغرافیای
جهان به روش هفت اقلیم ایرانی می‌پردازد.
کتاب حاضر، دارای یک مقدمه و فاقد فصل بندی و تبویب است و تنها بر مبنای هفت جزء و یک خاتمه تنظیم شده است. عناوین این اجزاء عبارتند از:
جزء اول؛ قسمت آباد
زمین که شامل سه ناحیه است: ناحیه اول: سرزمین چین- جزیره وقواق. ناحیه دوم: سرزمین هند، جزیره کولم. ناحیه سوم: جزایر سند.
جزء دوم؛ به سه ناحیه
مکه،
یثرب و
مصر تقسیم می‌شود.
جزء سوم، به سه ناحیه غزنه،
بصره،
کوفه بغداد،
خراسان تقسیم می‌شود.
جزء چهارم، مرزهای آن (زمین) که به سه ناحیه تقسیم می‌شود: ناحیه اول:
بلخشان. ناحیه دوم: سرزمین ترک و تبت. ناحیه سوم: سرزمین کرد و دیلم و انبار.
جزء پنجم (تقسیمات زمین)، مرزهای آن، دارای سه ناحیه است: ناحیه اول: عموریه، انطاکیه، قدس. ناحیه دوم: قسطنطنیه و ناحیه سوم:
اندلس.
جزء ششم؛ سرزمین مغرب که شامل سه ناحیه می‌شود: ناحیه اول: افریقیه. ناحیه دوم: مغرب اقصی و ناحیه سوم: سوس اقصی.
جزء هفتم؛ مرزهای (مغرب الاقصی)؛ شامل سه ناحیه می‌شود: ناحیه اول: نوبه تن. ناحیه دومک حبشه و ناحیه سوم: جناوه.
مولف در «کتاب الجغرافیه» از روش هفت اقلیم ایرانی استفاده کرده، ولی ارائه اقالیم وی مخالف روش اقلیم‌های ایرانی است. روش‌های اقلیم ایرانی چنین است که اقلیم چهارم مرکز اقالیم دیگر است که سه اقلیم در جنوب و سه اقلیم در شمال آن است و اقلیم مرکزی از نظر تعادلی،
آب و هوا و شهرها بهترین اقلیم‌ها است؛ در حالی که زهری اقلیم برتر و مرکز اقالیم را اقلیم اول؛ یعنی سرزمین‌های
یمن، مکه، طائف، قلزم و مصر و اطراف آن می‌داند و می‌نویسد، این اقلیم وسط قسمت آباد زمین است، حال آن که در روش ایرانی، اقلیم برتر، خراسان، جبال،
عراق،
شام،
روم و... را در بر می‌گیرد. همچنین مابقی اقالیمی که در کتابش به دست داده با آن چه که جغرافیادانان ارائه کرده‌اند، اختلاف دارد. معلوم نیست که الگوی زهری در ارائه چنین تقسیمی برای اقالیم از چه کتابی بوده است.
روش زهری در این کتاب هیچ شباهتی به روش
مکتب بلخی که سرزمین‌های اسلامی را به بیست ناحیه یا اقلیم تقسیم کرده‌اند، ندارد. بیشتر توجه زهری در این کتاب به عجایب است و در سرتاسر کتاب از کتاب شخصی به نام جزار که مولف کتابی با نام «
عجائب البلدان» است، مطلب نقل می‌کند. زهری در این کتاب از مخلوقات و صفات و شکل‌ها و رنگ‌ها و اخلاق آنها و نیز میوه‌ها و دانه‌هایی که می‌خورند و نوشیدنی‌هایی که می‌نوشند، سخن می‌گوید و از آنچه اختصاص به برخی نواحی جهان دارد نام می‌برد و اختلاف روز این نواحی را یادآور می‌شود.
زهری بعد از مقدمه‌ای راجع به زمین و وصف کمربند آبی (یعنی اقیانوس‌های بزرگ)، قسمت آباد زمین را به عنوان کمربند سبز و دریاهای داخل در خشکی‌ها و اجزای زمین و قسمت بیابانی آن را، که بسیار مختصر؛ ولی ارزنده است، معرفی می‌کند.
وی پس از وصف زمین و اجزای آن به وصف شکار و بعضی از حیوانات درنده؛ مانند زمرده (میمون) پرداخته
و سپس از شکار رخ یاد می‌کند
و بعد از آن به تعاریف جغرافیایی پرداخته و از قسمت خشک و بیابانی زمین و کوه قمر (کوه کلیمانجارو در آفریقای مرکزی)
و
رودخانه نیل سخن می‌گوید، که ولو مختصر است؛ اما اطلاعات ارزنده‌ای از سرزمین مصر و رود نیل و کوه قمر در اختیار خواننده قرار می‌دهد.
احتمالا عجایب و افسانه‌هایی که زهری در کتاب خویش نقل می‌کند، همان‌هایی باشد که در کتاب عجائب البلدان کلبی و نیز ابن جزار آمده است.
به طور کلی مطالب کتاب؛ شامل دو دسته اطلاعات درباره مشرق جهان
اسلام و مغرب جهان اسلام است.اطلاعات او درباره مغرب جهان اسلام به لحاظ نزدیکی این مناطق به زادگاه و محل زندگی او، دقیق و درست تر به نظر می‌رسد و احتمالا امکان مسافرت‌هایی برای مولف به این مناطق فراهم بوده، چون در این قسمت از کتاب گاهی می‌گوید که این محل را دیده‌ام و یا از کسی شنیده‌ام. می‌توان حدس زد که او مسافرت‌هایی به شهرهای مغرب و شهرهای اندلس داشته است. گاهی از آثار و ابنیه‌ای نام می‌برد که در دوران رومیان ساخته شده و در زمان او جز آثار اندکی از آنها باقی نبوده است و گاهی نیز به آثاری اشاره دارد که تا زمان وی هنوز پابرجا و قابل استفاده بوده است.
اما نظریات زهری درباره مشرق جهان اسلام بر پایه اطلاعاتی است که از متون جغرافیایی قبل از خود؛ مانند آثار
جاحظ،
ابن کلبی،
ابن فقیه،
ابن رسته و... گرفته است.
در خاتمه کتاب، اوزان و مقیاس‌هایی که در کتاب به کار رفته توضیح داده شده است.
در این کتاب مطالب دست اولی درباره سرزمین‌های مشرق و مغرب و نژادها و زبان‌ها و بعضی از شهرها ارائه شده که در آثار دیگر جغرافیادانان اسلامی دیده نمی‌شود. این کتاب منبع معتبری برای آشنایی با جغرافیای اسلامی در نیمه اول
قرن ششم هجری است که به دوران انحطاط
فرهنگ و
تمدن اسلامی معروف است.
علیرغم ویژگی‌هایی که این کتاب دارد، از عیب و نقص خالی نیست. وی گاهی در جغرافیای مشرق جهان اسلام دچار اشتباهات و لغزش‌هایی شده است.
کتاب دارای پاورقی‌هایی به قلم دکتر حسین قرچانلو، مترجم کتاب و فهرست آیات و نمایه می‌باشد.
۱- مقدمه مترجم، دکتر حسین قرچانلو.
۲- متن کتاب.
۳- کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
