التأویل فی التفسیر بین المعتزلة و السنة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«التاویل فی التفسیر بین المعتزلة و السنة» نوشته دکتر
السعید شنوقة ، استاد
زبان عربی در
دانشگاه الطارف الجزائر، و به زبان عربی است.
این کتاب به بررسی «تاویل» از دیدگاه
معتزله ، با محوریت
تفسیر کشاف زمخشری ، و دیدگاه
اهل سنت می‌پردازد. البته مباحث کتاب منحصر به کتاب کشاف نیست بلکه موضوع از دیدگاه هردو گروه معتزله و اهل سنت مورد بررسی قرار می‌گیرد و
نقد و ردیه‌های اهل سنت بر معتزله مطرح می‌شود. مراد نویسنده از واژه «تاویل»
اجتهاد و اعمال رای در
تفسیر است. معتزله در مقام تایید و
انتصار اصول خمسه خود؛ یعنی
توحید ،
عدل ،
وعد و وعید ،
منزلة بین المنزلتین و
امر به معروف و نهی از منکر به تاویل
آیات قرآن روی آورده‌اند و در این بین زمخشری
لغت و نحو را در تحکیم و تثبیت تفکر اعتزالی به خدمت گرفته است. زمخشری در «
الکشاف » کوشیده است برخی از مفردات یا عبارات را که با عقیده او سازگار نبوده به نحوی توجیه کند. برخی فرضهای مجازی و دیریاب در این تفسیر یافت می‌شود که مفسر به این وسیله می‌کوشد از اعتقادات اعتزالی خود
دفاع کند. اما اهل سنت، علیرغم
اعتراف به جایگاه علمی این تفسیر، از آراء اعتزالی آن دل خوشی ندارند. در این کتاب به بحث و بررسی درباره «تاویل» های صورت گرفته در تایید اصول خمسه معتزله پرداخته شده و ردیه‌های اهل سنت بر ایشان بیان شده است. نویسنده در آغاز به مباحثی چون معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر، فرق تفسیر با تاویل و معنای لغوی و اصطلاحی تاویل، مراحل اساسی تفسیر یعنی تفسیر در عصر
صحابه ، عصر
تابعین ، عصر تابعین تابعین و ویژگی‌های تفسیر در هریک این سه مرحله، پیدایش فرق اسلامی، انواع تفسیر (
تفسیر ماثور و
تفسیر به رای ) می‌پردازد. پس از آن به عوامل ظهور فرقه معتزله،
تبیین اصول خمسه ایشان و نیز بررسی تفسیر از دیدگاه معتزله پرداخته می‌شود. در ادامه به بررسی مذهب اعتزالی با توجه به تفسیر کشاف زمخشری پرداخته و چگونگی استخدام لغت و نحو توسط زمخشری برای
تثبیت افکار و عقاید اعتزالی توضیح داده شده است. همچنین کیفیت بهره گیری زمخشری از
نص قرآنی و قرائت‌های متناسب با تفکر اعتزالی و نیز کاربرد
مجاز و
تشبیه در تاویل آیات قرآنی برای تثبیت عقاید اعتزالی و نیز تاویل آیات با دلیل عقلی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و ردیه‌های اهل سنت بر این تاویلات نیز بیان شده است.
کتاب حاوی مقدمه‌ای از استاد
دکتر مختار الاحمدی ، مقدمه مؤلف و دو باب ذیل، که هرکدام مشتمل بر فصولی است و نیز یک خاتمه می‌باشد: الباب الاول: «الفکر الاعتزالی». این باب دارای سه فصل به شرح ذیل است. الفصل الاول: فی التفسیر و الفرق الاسلامیة، که عناوینی چون: التفسیر و التاویل، الفرق بین التفسیر و التاویل، المراحل الاساسیة للتفسیر و ظهور الفرق الاسلامیة را دربردارد. الفصل الثانی: فی المعتزلة و اصولهم. دارای عناوین ذیل می‌باشد: عوامل ظهور المعتزلة، تسمیة المعتزلة، الاصول الخمسة، فی الاسس العامة لعلم الکلام و الادلة. الفصل الثالث: التفسیر عند المعتزلة، به مباحث ذیل می‌پردازد: التفسیر فی اطار الاصول الخمسة و التفسیر بالرای قبل الزمخشری. الباب الثانی: «المذهب الاعتزالی فی کشاف الزمخشری» حاوی سه فصل ذیل می‌باشد: الفصل الاول شامل دو عنوان: التاویل بالدلالة اللغویة و التاویل بالاعراب (النحو) می‌باشد. الفصل الثانی: مباحث ذیل را دربردارد: التاویل بالدلالة اللغویة و التاویل بالحمل علی المجاز و التشبیه و تاویل التجسم. الفصل الثالث: التاویل بالاستدلال العقلی. در پایان هم فهرست منابع مورد استفاده مؤلف و فهرست موضوعات کتاب درج شده است.
کتاب به قلم دکتر السعید شنوقة، استاد زبان عربی در دانشگاه الطارف، الجزائر نگاشته شده و در قطع وزیری با جلد شومیز در ۴۶۷ صفحه توسط انتشارات «المکتبة الازهریة للتراث»
قاهره منتشر شده است. نوبت چاپ و
سال انتشار کتاب نامعلوم است
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
