الارتسامات اللطاف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
الارتسامات اللطاف
سفرنامه حج شکیب ارسلان (۱۸۶۹-۱۹۴۶م.) نویسنده و سیاستمدار اصلاح گرای عرب است.
این کتاب با عنوان الارتسامات اللطاف فی خواطر الحاج الی اقدس مطاف سفرنامه حج شکیب ارسلان، نویسنده نام آور عرب، از سران
نهضت بیداری اسلامی و در زمره شاگردان
محمد عبده است که در آن، افزون بر گزارش رخدادهای
سفر خود و ویژگی‌های طبیعی، اجتماعی و اقتصادی سرزمین
حجاز ، به ویژه
مکه و
طائف در دهه سوم سده بیستم م. نظریه‌ها و اندیشه‌های اصلاحی خود را بیان کرده است.
شکیب ارسلان در خاندانی سرشناس در روستای شویفات نزدیک
بیروت به سال ۱۸۶۹م. (۱۲۸۶ق.) زاده شد و تحصیلات ابتدایی را در روستای محل زندگی خود آغاز کرد. در ۱۸۷۹م. به
مدرسه حکمت در بیروت وارد شد. از استادان او در این
مدرسه، می‌توان از عبدالله بستانی، ادیب برجسته آن روزگار، نام برد. سپس در
سال ۱۸۸۷م. به
مدرسه سلطانیه رفت و در
درس‌های شیخ محمد عبده که در آن هنگام از
مصر به
لبنان تبعید شده بود، شرکت جست. رابطه نزدیک محمد عبده با
پدر شکیب، تاثیر او بر شخصیت شکیب را عمیق تر کرد.
پس از چندی در سفر به مصر، به حلقه شاگردان محمد عبده پای نهاد.
وی پس از
جنگ جهانی دوم ، در سال ۱۹۴۶م. به وطنش بازگشت و در همان سال درگذشت.
و در سن جوانی نوشتن در مجله المؤید و روزنامه الاهرام را آغاز کرد.
اثرپذیری او از نهضت بیداری اسلامی با سفرش به
استانبول و دیدار با
سید جمال الدین اسدآبادی کامل شد.
شکیب ارسلان
شعر می‌سرود و نثری زیبا داشت. نیز به تصحیح برخی متون کهن پرداخت. جز آثار ادبی، بیشتر نوشته هایش درباره
تاریخ و وضعیت مسلمانان در
جهان است.
از این دست آثار، کتاب نام آور حاضر العالم الاسلامی است که با عنوان امروز مسلمین (شرکت طبع کتاب، ۱۳۲۰ش. ترجمه سید احمد مهذب) به فارسی برگردانده شده و شامل مقدمه‌ای از شکیب برای خواننده فارسی زبان است.
شکیب ارسلان از سیاستمدارانی است که در سال‌های پیش از فروپاشی
دولت عثمانی ، تقویت
خلافت عثمانی را که تنها
قدرت مهم جهان اسلام در برابر اروپای آن دوران بود، راهکار اصلی برای رویارویی با سلطه اروپا می‌دانستند.
وی پس از جنگ جهانی اول که با تجزیه عثمانی و اشغال
سوریه به دست
فرانسه همراه بود، ناچار گشت سوریه را ترک کند. سپس به آلمان و سویس رفت و تا چند ماه پایانی عمرش در اروپا ماند.
پس از فروپاشی دولت عثمانی، شکیب ارسلان
ناسیونالیسم عربی را زمینه‌ای مناسب برای رویارویی با
استعمار اروپا یافت. وی افزون بر راه اندازی مجله «la nation Arabe» به زبان فرانسوی در سویس، در اقدامات دیپلماتیک برای مبارزه با استعمار شرکت فعال داشت و در سال ۱۹۲۲م. برای دفاع از
حقوق عرب، همراه گروه سوری ـ فلسطینی به مقر جامعه ملل رفت.
شکیب دو بار به
حجاز سفر کرد. سفر نخست به قصد ادای
فریضه حج در سال ۱۹۲۹م. و سفر دوم برای شرکت در مذاکرات
صلح عربستان و
یمن در سال ۱۹۳۴م. صورت پذیرفت. کتاب الارتسامات اللطاف رهاورد سفر اول او است.
وی هنگام ورود به حجاز، با استقبال
عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود ، سلطان حجاز، روبه رو شد و در
مکه در خانه وزیر امور خارجه اقامت گزید.
او کتاب خود را به عبدالعزیز اهدا کرده و وی را به پاس برقراری آبادانی و امنیت در حجاز ستوده است.
۱. شکیب ارسلان در این کتاب تقریبا همه جا سخن را از وصف شهرهای حجاز و آثار تاریخی و مناظر طبیعی به تحلیل اوضاع سیاسی و اجتماعی مسلمانان کشانده و اندیشه‌های اصلاح گرایانه خود را در زمینه‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بیان کرده است.
۲. توجه به جغرافیای نواحی گوناگون حجاز، شرح آب و هوا و منابع آب و وضع
زراعت و معادن، و نیز وصف مناظر طبیعی که گاه با وصف‌های شاعرانه همراه شده، از ویژگی‌های این کتاب است. وصف دقیق پدیده‌های طبیعی در این اثر همه جا با علت یابی‌های علمی و دانستنی‌هایی از جغرافیا و زمین شناسی همراه است؛
که بیشتر زمینه‌ای برای ارائه پیشنهادهای علمی درجهت آبادانی شهرها و روستاها است. از آن میان، طرح آبرسانی به
مکه و ایجاد سامانه‌ای برای پوشش گیاهی صحرای
عرفات و بهره برداری از معادن را می‌توان نام برد.
طرح این گونه آگاهی‌ها که از توجه او به لزوم آبادانی کشورهای اسلامی برمی خیزد، از
اعتقاد وی به ضرورت استقبال از دانش جدید سرچشمه می‌گیرد.
۳. وی از تناسب تعالیم
اسلام با علوم جدید سخن گفته و با طرح آیاتی از
قرآن که به دستاوردهای علمی روز اشاره دارد، توجه مفسران را به
تفسیر علمی آیات قرآنی برانگیخته است.
از نظر او، روش برون رفت از بحران‌های اجتماعی و اقتصادی و ضعف و عقب ماندگی مسلمانان در کشورهای مختلف، بر خلاف پندار برخی، نه کنار گذاشتن اسلام و
دین ، بلکه بازگشت به تعالیم اسلامی است؛ تعالیمی که به باور وی نه تنها مخالف پیشرفت و توسعه نیستند، بلکه خود منادی پیشرفت و آبادانی و هماهنگ با علوم جدیدند. او با اختصاص دادن بخشی از کتاب ارتسامات به معرفی آبادگری‌های بعضی از امیران مکه و دیگر سرزمین‌های اسلامی در طول
تاریخ ، کوشیده الگویی به دولتمردان امروز دنیای اسلام نشان دهد.
۴. توجه به جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی زندگانی
مردم حجاز و وصف وضعیت شهرها و روستاها از لحاظ آبادانی و تاسیسات و ادارات، کتاب او را از جنبه مطالعه تاریخ حجاز در دهه‌های آغاز
قرن بیستم م. درخور توجه کرده است. برای نمونه، در جایی از مطوفین و مزورین، راهنمایان زائران مکه و مدینه، به تفصیل سخن گفته و وظایف ایشان و ترکیب اجتماعی و مقدار درآمدشان را بیان کرده
و در جای دیگر از
معماری ساختمان‌های شهر سخن به میان آورده است.
باور شکیب ارسلان به لزوم
اتحاد مسلمانان و همکاری آنان برای آبادانی کشورهای اسلامی، در پیشنهادهایش جهت آبادانی حجاز نمود یافته است. تشکیل شرکت‌های مالی به دست مسلمانان سراسر
جهان برای تامین اعتبار استخراج معادن حجاز، از جمله این طرح‌ها است.
۵. مطالب کتاب با مباحث تاریخی و گزارش‌هایی از کتاب‌های جغرافیایی و ادبی کهن آمیخته است. وی در معرفی هر یک از مکان‌ها، از پیشینه تاریخی آن سخن گفته و در باب معانی الفاظ و وجه نام گذاری آن‌ها تحقیق کرده است. برای نمونه، در وصف زیبایی صحرای
عرفات ، گزارشی بلند از رحله ابن جبیر آورده
و در جای دیگر به تحقیق درباره بازارهای تاریخی حجاز
پرداخته است. نیز در گفتار پیرامون معادن شبه جزیره عرب، قطعه‌ای از یک
نسخه خطی را گزارش کرده که از معادن
یمن آگاهی‌هایی به دست داده است.
۶. شکیب ارسلان در میانه اعمال حج، به دلیل گرمای سخت هوا، دچار ضعف و
بیماری شد و به
طائف رفت.
(ص۱۳۹) از این رو، نیمی از کتاب ارتسامات به وصف منطقه طائف اختصاص یافته است. او در این بخش، افزون بر وصف جغرافیای طبیعی و معرفی وادی‌ها، راه‌ها و روستاها
به آثار و مکان‌های تاریخی این منطقه پرداخته و با معرفی برخی از نام آوران مدفون در طائف
زندگی نامه‌ای کوتاه از هر یک آورده و پاره‌ای از رخدادهای تاریخی را گزارش کرده است.
سفرنامه شکیب ارسلان نخستین بار به
سال ۱۹۳۱م. در چاپخانه المنار
مصر با مقدمه و یادداشت‌های رشید رضا به چاپ رسیده است. چاپ دیگر کتاب در طائف و به سال ۱۳۹۷ق. صورت گرفته که با تصحیح و یادداشت‌های عبدالرزاق محمد سعید حسن کمال، در۳۵۶ صفحه به چاپ رسیده است.
الامیر شکیب ارسلان حیاته و آثاره: سامی الدهان، قاهره، دار المعارف بمصر، ۱۹۶۰ق؛ شکیب ارسلان داعیة العروبة و الاسلام: احمد الشرباصی، مؤسسة المصریة العامه؛
مصادر الدراسة الادبیه: یوسف سعد داغر، بیروت، الفکر العربی الحدیث، ۱۹۸۳م.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «الارتسامات اللطاف».
