الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین و الکوفیین»، تألیف عبدالرحمن بن محمد بن ابی‌سعید بن انباری است.
«الإنصاف فی مسائل الخلاف بین النحویین: البصریین و الکوفیین»، تألیف عبدالرحمن بن محمد بن ابی‌سعید بن انباری، معروف به ابن انباری، لغوی و نحوی معروف عرب است. این اثر حاوی مشهورترین مسائل اختلافی بین نحویون بصره و کوفه به ترتیب مسائل اختلافی بین شافعی و ابوحنیفه است.
کتاب در دو جلد و ۱۲۱ مسئله تدوین شده که ۵۹ مسئله در جلد اول و مابقی در جلد دوم آمده است. عناوین مسائل کتاب که در () آمده از محیی‌الدین عبدالحمید است.
شیوه ابن انباری در این کتاب، بدین‌گونه است که ابتدا رأی کوفیون و سپس رأی بصریون را
ذکر می‌کند، سپس دلایل هرکدام را آورده و گروهی را که
حق را به جانب او نمی‌داند، رد می‌کند. کوفیون غالباً گروه مردود هستند و از ۱۲۱ مسئله تنها در هفت مسئله با آنها موافق است.
نویسنده، مقدمه‌ای را بر کتابش نگاشته است که می‌توان از آن نکاتی را به دست آورد؛ از جمله اینکه: کتاب «الإنصاف» مشتمل بر جمیع مسائل اختلافی نحو بین بصریین و کوفیین نیست، بلکه شامل معروف‌ترین آنهاست. این
کتاب بنا بر ترتیب مسائل اختلافی در فقه
اهل سنت تألیف شده است. ابوسعید محمد بن یحیی نیشابوری شافعی (متوفی ۵۴۸ ق) نیز کتابی به نام «الإنصاف فی مسائل الخلاف» تألیف کرده است. نویسنده، معتقد است که این اولین کتاب عربی است که با این ترتیب و اسلوب تألیف شده و در گذشته کسی چنین کتابی تألیف نکرده است، اما کتب تراجم نوشته‌اند که ابن نحاس مصری (متوفی ۳۳۸ ق)، کتابی در این موضوع با نام «المقنع فی اختلاف البصریین و الکوفیین» تألیف کرده است. چه‌بسا ابن انباری اطلاعی از این کتاب نداشته است و یا اینکه آن کتاب مفقود شده و به دست ما نرسیده است. البته باید گفت که اگرچه پیش از آن کتابی با این موضوع نوشته شده، اما باید گفت که کتاب ابن انباری قدیمی‌ترین کتابی است که در این موضوع به دست ما رسیده است.
ابن انباری ۱۲۱ مسئله اختلافی در موضوع نحو و لغت عربی را در این کتاب
ذکر کرده است. «اختلاف در اصل اشتقاق اسم» و «بحث در اینکه «رُبَّ» اسم است یا حرف»، اولین و آخرین مسئله در این کتاب است.
از بین این مسائل، در مسئله ۱۰۸ اشتباهی صورت گرفته است. وی ابتدا می‌نویسد که کوفیین نقل حرکت همزه وصل به ساکن قبل از آن را برخلاف بصریون، جایز نمی‌دانند، سپس ادله‌ای را ذکر می‌کند که کوفیین کسانی هستند که قائل به جوازند و بصریین قائل به منع هستند. البته ممکن است که این اشتباه از ناسخ باشد.
مسائل کتاب، برخی به اصل کلمه و اشتقاق آن باز می‌گردد مانند: اختلاف در اصل اشتقاق اسم و اینکه «سین» مقتطعه از «سوف» است یا خودش اصل است؛ برخی، به طبیعت کلمه باز می‌گردد که اسم یا فعل یا حرف است مانند: اختلاف در نعم و بئس؛ برخی درباره عامل و
عمل است؛ مانند: عامل رفع در مبتدا و خبر؛ برخی به
اعراب و بنا باز می‌گردد؛ مانند: اینکه منادای مفرد معرب است یا مبنی؟ و... .
فهرست مطالب هریک از جلدهای کتاب در انتهای آن آمده است.
در پاورقی‌های کتاب توضیحات مفصلی درباره
اشعار و قائلین آنها آمده است و به منابع مختلف ارجاع شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي.
