اصول فلسفه و روش رئالیسم (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اصول فلسفه و روش رئالیسم،
اثر گران سنگ
علامه سید محمدحسین طباطبایی به
زبان فارسی است که همراه با پاورقی‌های روشنگرانه و نقادانه
استاد شهید مرتضی مطهری چاپ شده است.
اصل مطالب
کتاب، جزوه‌های درسی بوده که علامه طباطبایی برای گروهی از نخبگان وادی
حکمت و
فلسفه، چند
سال قبل از سال ۱۳۳۲ ش، تا
اسفند همان سال مطرح کرده‌اند.
انگیزه
علامه طباطبایی از تالیف این کتاب، نوشتن یک دوره فلسفه با این ویژگی بوده است که در آن، دو
فلسفه اسلامی و
غرب مطرح گردد و با تحلیل این دو، فاصله ی بسیاری که بین آنها به وجود آمده، برداشته شود و بتواند نیازهای امروز جامعه بشری را پاسخ گوید.
استاد مطهری، علاوه بر اصلاحات لازم در متن، پاورقی‌هایی به آن افزوده است که خود به تنهایی کتابی است مستقل و اگر کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» را دو کتاب در یک کتاب بنامیم، سخنی به گزاف نگفته‌ایم.
مطالب کتاب در چهارده مقاله تنظیم و در ضمن پنج جلد ارائه شده است.
مقاله یکم تا چهارم در جلد اول، مقاله پنجم و ششم در جلد دوم، مقاله هفتم تا نهم در جلد سوم، مقاله دهم تا سیزدهم در جلد چهارم و مقاله چهاردهم در جلد پنجم گنجانده شده است.
از میان مقالات مزبور، مقاله دوازدهم و سیزدهم فاقد هرگونه پاورقی و یادداشت است. مقاله یازدهم نیز فاقد پاورقی است، ولی مطالبی را که
استاد مطهری در حاشیه متن تایپ شده این مقاله نوشته بوده‌اند، به «صلاحدید شورای نظارت بر آثار استاد شهید مطهری» در پاورقی درج شده است.
مقالات چهارده‌گانه کتاب به ترتیب عبارتند از:
این مقاله، ضمن بررسی درباره ریشه فلسفه، به تعریف آن می‌پردازد و موضوع فلسفه را «
وجود» بدون خصوصیت خاصی می‌داند، آنگاه به رابطه فلسفه و سایر علوم می‌پردازد و در این رابطه به تحلیل
ماتریالیسم دیالکتیک و فلسفه‌های مادی و
رئالیسم و
ایدئالیسم همت می‌گمارد.
این مقاله، با تصویر حقیقت فلسفه و
سفسطه و اقسام سفسطه،
شبهات ایدئالیست‌ها را که منکر
علم به واقع هستند، پاسخ می‌گوید و در پایان با جدا کردن کسانی که قسمتی از
واقعیت،
عالم را منکرند از صف ایدئالیست‌ها، پیوند ریشه‌ای مادی گرایی و ماتریالیسم دیالکتیک را با ایدئالیسم توضیح می‌دهد.
این مقاله، به اثبات
تجرد روح و ادراک، اعم از حسی و خیالی و عقلانی، می‌پردازد و به ایرادات
مادیون در این مورد پاسخ می‌دهد.
این مقاله، با مقدمه‌ای از
استاد شهید درباره تعریف حقیقت و تحقق آن و میزان تشخیص حقیقت از خطا و اجتماع این دو و موقت و دائمی بودن، تحول و تکامل،
مطلق و نسبی بودن حقیقت و سیری تاریخی در آراء پیرامون نسبی بودن حقیقت، به طرح بحث از تطبیق ادراکات
انسان با واقع می‌پردازد.
این مقاله با مقدمه‌ای از استاد شهید در رابطه با آراء و نظریات پیرامون راه حصول علم برای انسان و محدوده آن که تنها به ظاهر و آثار اشیاء تعلق می‌گیرد یا به اعم از ظاهر و باطن؟ به ریشه یابی
علت کثرت مدرکات می‌پردازد؛ کثرتی که از طرف خود
ذهن به وجود می‌آید، نه از متعلق آن و در ضمن در رابطه با راه حصول ادراکات در ذهن و حدود توانایی ذهن در کسب مجهولات و ادراکات حسی و عقلانی نیز بحث می‌کند.
این مقاله، به بررسی علومی که به اعتبار ذهن حاصل می‌شود و ریشه یابی کردن آنها و تفکیک قضایای اعتباری و حقیقی می‌پردازد و سپس اقسام اعتباریات و رابطه آنها با حقایق مرتبط با آنها را بیان می‌کند.
مباحث این مقاله، جزء مسائلی است که پایه و اساس سایر مباحث فلسفی محسوب می‌شود و از لحاظ صناعی آغاز
فلسفه است. مقداری از مباحث آن از قبیل تعریف فلسفه و موضوع آن که وجود است، در مقاله‌های قبلی بحث شده است و در اینجا در رابطه با تمایز و موضوع و مبادی تصوری و تصدیقی علوم و مبادی و روش و اسلوب فلسفه و منشا اختلاف علوم در این مسائل بحث می‌شود.
مباحث مطرح شده در این مقاله، درباره معانی
ضرورت و
امکان و چگونگی ادراک و منشا تحقق و اقسام آنها و... می‌باشد.
مسئله
علت و معلول، یکی از مباحث درجه اول فلسفه است که با بسیاری از مسائل آن در ارتباط است. آنچه در این مقاله مورد توجه است، بحث پیرامون قانون علیت و متفرعات آن، اصل احتیاج به علت و چهار علت مادی و صوری و فاعلی و غائی است.
این مقاله با هدف تفسیر چگونگی تغییر و تبدل در
عالم ماده، به بحث از حقیقت و ابعاد و اجزای تشکیل دهنده آن می‌پردازد و از
حرکت و
تکامل و
زمان نیز در این ارتباط بحث می‌کند و نظر علم و فلسفه در باره ماده را با هم مقایسه می‌کند. پاورقی‌های استاد مطهری در این مقاله کمتر از پاورقی‌های مقالات دیگر است؛ البته استاد، قصد تکمیل آنها را داشته، ولی موفق نگردیده است. برای تکمیل بحث، یادداشت‌هایی از استاد (درباره
قوه و فعل و حرکت و امکان استعدادی) که در دسترس بوده است، به آخر مقاله اضافه شده است.
این مقاله، مسئله تقدم و تاخر و معیت زمانی اشیاء و رابطه آنها را بررسی می‌کند و ضمن بیان اقسام
حدوث و قدم که از تقدم و تاخر نشات می‌گیرد، به حدوث کل عالم و نیاز آن به علتی قدیم اشاره می‌کند و بحث مفصل درباره آن را به مقاله چهاردهم وامی‌گذارد.
این مقاله، بعد از اثبات وحدت و کثرت در عالم، به تقسیمات و
احکام این دو می‌پردازد و با بحث از غیریت و اقسام آن، اقسام تقابل را مورد بحث قرار می‌دهد.
این مقاله، درباره تحقق ماهیت در خارج و اقسام آن و رابطه جنس و فصل و تعریف و اقسام
جوهر و عرض بحث می‌کند.
این مقاله، درباره آنچه در اصطلاح حکمای اسلامی الهیات بالمعنی الاخص خوانده می‌شود، بحث می‌کند و زمینه شناخت
ذات خداوند و
صفات و
افعال او و همین طور رابطه او با جهان را با ادله عقلی و براهین فلسفی فراهم می‌کند و در ضمن آن، اشکالات و
شبهات مادیون پاسخ داده می‌شود. این مقاله دارای مقدمه‌ای از استاد مطهری پیرامون نظریات مختلف در رابطه با شناخت خداوند است.
۱. این کتاب، مشتمل بر یک دوره مختصر فلسفه است؛ مهمات مسائل فلسفه را بیان می‌کند و سعی شده است که حتی الامکان ساده و عمومی فهم باشد تا جمیع اشخاصی که ذوق فلسفی دارند، با داشتن اطلاعات مختصری به فراخور حال خود استفاده کنند و لذا از ذکر دلایل و براهین متعدد در هر مورد خودداری شده و برای اثبات هر مدعا ساده‌ترین راه‌ها و بسیط‌ترین براهین انتخاب شده است.
۲. در این کتاب، در عین اینکه از تحقیقات گران بهای هزار ساله
فلسفه اسلامی استفاده شده است، به آراء و تحقیقات
دانشمندان بزرگ اروپا نیز توجه کامل شده
۳. در این کتاب، هم مسائلی که در
فلسفه قدیم نقش عمده را دارد و هم مسائلی که در فلسفه جدید حائز اهمیت است، مطرح می‌شود.
۴. در ضمن این کتاب، به قسمت‌هایی برخورد خواهد شد که در هیچ یک از فلسفه اسلامی و فلسفه اروپایی سابقه ندارد، مانند معظم مسائلی که در مقاله پنجم حل شده و آنچه در مقاله ششم بیان شده است. در مقاله ششم، با طرز بی سابقه‌ای به نقادی دستگاه ادراکی و تمیز و تفکیک ادراکات حقیقی از ادراکات اعتباری پرداخته شده است. در این مقاله، هویت و موقعیت ادراکات اعتباری نشان داده می‌شود و فلسفه از آمیزش با آنها برکنار داشته می‌شود و همین آمیزش نابجا است که بسیاری از
فلاسفه را از پا درآورده است.
۵. در این کتاب، درعین اینکه فلسفه حریم خود را حفظ کرده، با علوم مختلط نمی‌شود، رابطه فلسفه و علم محفوظ مانده است، ولی رابطه فلسفه با
طبیعیات و
فلکیات قدیم به کلی قطع شده و لدی الاقتضاء از نظریات علمی جدید استفاده می‌شود.
۶. هدف اصلی این کتاب، به وجود آوردن یک سیستم فلسفی عالی بر اساس استفاده از زحمات گران‌مایه هزار ساله فلاسفه اسلامی و از ثمره تحقیقات وسیع و عظیم دانشمندان مغرب زمین و از به کار بردن قوه ابداع و ابتکار است.
پاورقی‌های استاد شهید، غنای بسیاری به این کتاب بخشیده است. به خاطر اختصار متن کتاب، در اکثر مقالات، مقدمه‌ای از طرف استاد برای روشن شدن اصل بحث، طرح گردیده و در خلال مباحث نیز هرجا مطلب یا اصطلاحی وجود داشته، استاد به بیان سابقه تاریخی و دگرگونی‌های معنایی آن پرداخته و زمینه را برای عدم اختلاط بین اصطلاحات، فراهم آورده است. این شیوه بحث،
انسان را با سابقه تاریخی هر بحث، هرچند به طور اجمال، آشنا می‌سازد و او را در جریان تمام آراء و نظریات آن مبحث قرار می‌دهد.
علامه سید محمدحسین طباطبایی
نرم افزار دروس حوزوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
