اسماعیل بن احمد حیری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حیری، ابوعبدالرحمان اسماعیل بن احمد، مقری،
مفسر ،
محدث و
فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم بود.
به نوشته خطیب بغدادی
که اطلاعاتش در این‌باره از خود حیری است، حیری در
رجب ۳۶۱ و احتمالا در محله حیره
نیشابور به دنیا آمد.
حیری
نابینا بود،
لذا در منابع برای او
لقب ضریر نیز آورده‌اند.
حیری از عالمان و فقیهان شافعی دوره خود همچون ابوطاهر محمد بن خُزَیمه (متوفی ۳۸۷)، زاهر بن طاهر سرخسی (متوفی ۳۸۹)، ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) استماع
حدیث کرد.
وی در ۴۲۳ به
بغداد سفر کرد و در آن‌جا احادیثی که از عالمان و محدّثان خراسانی شنیده بود
روایت کرد.
خطیب بغدادی بارها مطالبی از حیری به نقل از ابوعبدالرحمان سلمی، صاحب طبقات الصوفیه، نقل کرده است که حاکی از تمایلات صوفیانه حیری و تعلق او به مکتب صوفیانه سلمی در
خراسان است.
حیری به قصد سکونت در
مکه راهی این شهر شد، ولی به جهت ناامنی راه مکه از نیمه راه به
نیشابور بازگشت. از جمله کتاب‌هایی که وی در این
سفر همراه خود داشت
صحیح بخاری بود که آن را از ابوالهیثم محمد بن مکی کُشمیهَنی (متوفی ۳۸۹) سماع کرده بود.
خطیب بغدادی در سه مجلس صحیح بخاری را نزد حیری سماع کرد و فهم و شناخت وی را ستود.
علاوه بر خطیب بغدادی، عبدالغافر فارسی
نیز حیری را ستوده و از آثار او در
علوم قرآن و قرائات و دیگر علوم یاد کرده است.
خطیب بغدادی
و فارسی،
درگذشت او را اندکی پس از ۴۳۰ ذکر کرده‌اند.
از جمله آثار موجود وی، کتاب وجوه‌القرآن است که محمد عبدوس ستّار آن را به عنوان
پایان‌نامه دکتری در دانشگاه کیمبریج تصحیح کرده و نجف عرشی آن را بار دیگر براساس دو نسخه تصحیح کرده است (مشهد ۱۳۸۰ش). کتاب دیگر حیری، تفسیری است با نام کفایةالتفسیر که کتاب مشهوری بوده
و دو نسخه از آن موجود است، از جمله نسخه‌ای کهن که
تاریخ کتابت آن ۵۰۶ است و در
کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
حیری
در آغاز وجوه‌القرآن از کتاب‌های دیگرش یاد کرده است که عبارت‌اند از: الوقوف؛ مثلث الواعظین؛ کتاب التنزیل؛ کتاب معانی اسماءالرب؛ اسماء من نزل فیهم القرآن.
(۱) ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
(۲) اسماعیل بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، چاپ نجف عرشی، مشهد ۱۳۸۰ش.
(۳) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی یا تاریخ مدینة السلام.
(۴) محمد بن علی داوودی، طبقات المفسّرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۶) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، (قاهره) ۱۹۶۴ـ (۱۹۷۶).
(۷) سمعانی، الانساب.
(۸) خلیل بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکیبک، مصر ۱۳۲۹/۱۹۱۱.
(۹) عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۰) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۱۱) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «اسماعیل بن احمد حیری»، شماره۶۶۹۴.
