اسرار اجتماعی و سیاسی حج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دشمنان و بیگانگان برای ضربه زدن به
اسلام و آموزه‌های آن، اقدام به
تحریف کرده و کوشیدند معانی حقیقی و واقعی آنها را تغییر دهند. آنان تصور می‌کردند که با این حربه می‌توانند
دین را به حاشیه رانده و از صحنه‌های زندگی مردم دور نگه دارند؛ این تفسیرهای ناصواب، دامن
حج را نیز گرفته است. بررسی‌های تاریخی همواره نشان می‌دهد که این فریضه الهی، از سوی سران شرک و حاکمان
ظلم و جور، به سمت بی محتوایی و اکتفا نمودن به شکل ظاهری آن هدایت شده است، اما با ظهور
انقلاب اسلامی و احیاگری آن یگانه دوران،
خمینی کبیر، دیری نگذشت که نگاه‌ها به سمت و سوی این عبادت بزرگ افتاد و امام (رحمة‌الله‌علیه) در پیام‌های خود، حج ابراهیمی را با همه ابعاد آن، تفسیر کردند.
ویژگی بارز حج ابراهیمی، اسرار و ابعاد سیاسی آن است. توجه به این بعد حج، دلایل زیادی دارد، در این مبحث به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
مراسم حج، افراد و گروه‌های زیادی را از مناطق، نژادها، زبان‌ها و سلیقه‌های مختلف، در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. این امر هویت
واحدی را در
مسلمانان پدیدار می‌سازد و
وحدت و همدلی را در بین آنان عینیت میبخشد. این تقارن در طول مراسم حج در مراحل مختلفی، صورت گرفته و در چند نقطه به اوج خود می‌رسد.
حاجیانی که از یک شهر و منطقه عازم حج می‌شوند، نوعا در قالب کاروان طی مسیر می‌کنند و این موجب همدلی شده و در کنار یکدیگر زیستن را به آنان می‌آموزد.
میقات، آغازی برای تلاقی گروه‌های مختلف با یکدیگر است؛ گرچه در این مرحله تلاقی به صورت تصادفی و غیر الزامی است.
طواف و
سعی مرحله‌ای دیگراز این تقارن است. نوعا به دلیل طواف‌های
واجب یا
مستحب، حجاج در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم و این اعمال مشترک بستر مناسب‌تری را برای وفاق و همدلی فراهم می‌آورد.
در سعی علاوه بر هم دوشی، حج‌گزاران رو در روی یکدیگر نیز قرار میگیرند و اگر در
طواف از پشت سر همدیگر را می‌بینند، در سعی علاوه بر آن روی در روی هم قرار گرفته و گامی دیگر در مسیر همدلی برداشته می‌شود.
در
عرفات و
مشعر، همگان در عرصه‌ای
واحد و
زمان و
مکان یکسان، در کنار هم قرار میگیرند و اوج آن همدلی و همراهی با یکدیگر است. در عرفات این
تجربه را روز به نمایش میگذارند و در مشعر الحرام، شب را با این ایده سپری می‌کنند.
اگر در عرفات و مشعر، تنها حضور و ذکر، حجاج را در کنار هم قرار می‌دهد ولی در
منا جملگی در یک کارزار بزرگ شرکت می‌کنند و همه حاضران در حج به
رمی جمره، قربانی و دیگر اعمال منا اقدام می‌کنند.
این مرحله بالاترین درجه میزان همدلی است که علاوه بر آن، همکاری و اشتراک در اقدام را تحقق میبخشد.
حج، عرصه تلاقی اندیشه‌های شکل گرفته در عالم اسلام است. طبیعی است که مذهب‌ها و مسلک‌های مختلف حاضر حج، به نوعی یکدیگر را به
نقد می‌کشند و پرسش‌هایی را درباره یکدیگر مطرح می‌سازند. این موضوع موجب رشد افکار و اندیشه‌ها در عالم
اسلام و ترویج تفکرات شده و این پدیده نتایج مختلفی را برای مسلمانان در پی دارد.
وقتی گروه‌های مختلف با تفاوت‌های عقیدتی و عملی (در عین داشتن اصول مشترک) در کنار یکدیگر قرار میگیرند و برای انجام مناسک به صورت مشترک و هماهنگ وارد عمل می‌شوند، روحیه تحمل‌شان بالا می‌رود و این نقش مهمی در تشکیل
امت واحد اسلامی دارد.
روشن است که اسلام مرز جغرافیایی نمی‌شناسد؛ هر جا مسلمانان حضور و غلبه دارند،
منطقه اسلام است، آنچه آنان را از یکدیگر جدا می‌کند، رشد تفکرات غیر اسلامی (مانند افکار ناسیونالیستی) و تنگ نظری‌های مذهبی و بالاخره دسیسه‌های دشمنان و فقدان رشد فکری کافی و بالندگی است.
حج این نیرو و اثر را دارد که زمینه را برای تشکیل جامعه متحد اسلامی فراهم سازد.
در حقیقت حج نمونه کوچک
امت واحده اسلامی است که به صورت مقطعی تشکیل می‌شود و هویت
واحد امت اسلامی را عملا به نمایش می‌گذارد.
تقوای اجتماعی، یکی دیگر از دستاوردهای حج است.
محرمات احرام و
محرمات حرم- که بخش مهمی از آنها در عرصه حقوق اجتماعی است- نقش آموزشی و تربیتی در حفظ این حقوق دارد. تحریم جدال، فسوق، وارد ساختن ضرب و جرح به دیگران، حمل سلاح و … نمونه‌هایی از این مقوله است.
بدون شک تمرین و مراقبت حجاج در حفظ این حدود و مراعاتی که در طی این مدت برای پرهیز از محرمات احرام صورت می‌گیرد؛ نقش بسیار سازنده‌ای در رشد دادن به
اخلاق اجتماعی و مراعات حقوق دارد. می‌توان از این ویژگی تحت عنوان «تقوای اجتماعی» یاد کرد.
یکی دیگر از آموزه‌های حج و اسرار آن، توجه دادن حج‌گزاران به اهمیت محیط زیست و لزوم مراقبت از آن است. تحریم شکار و از بین بردن
درخت و گیاه حرم، دو نکته عمده در این مقوله هستند. آنان این نکته را می‌آموزند و بر آن مراقبت می‌کنند که مبادا حیوانی را
شکار کرده و یا گیاهی را لگدمال کنند. حفظ محیط زیست دو محمور عمده دارد:
الف. حفظ نباتات و درختان.
ب. حفظ حیات وحش.
این دو عامل که نقش و تاثیر متقابلی بر یکدیگر دارد، عمده‌ترین مقوله در حفظ
محیط زیست است.
گرچه در محیط حرم و زمان
احرام، حجاج به عنوان تکلیفی شرعی به این موضوع توجه دارند؛ ولی تاثیر این آموزه‌ها در عرصه حیات اجتماعی و طبیعی، انکار ناپذیر است.
مسلمانان در هر گوشه‌ای از
جهان باشند، با یکدیگر پیوند دینی و اخوت دارند؛ ولی این در حد حرف و شعار است، آنچه آنها را عملا به یکدیگر پیوند داده و به آنان هویت
واحدی القا می‌کند، حج و حضور در صحنه‌های مختلف آن است.
حاجی پس از آن که در صحنه حج حضور می‌یابد، خود را عضو مجموعه بزرگتری به نام «
امت اسلامی» قلمداد می‌کند. این تاثیر و نقش حج در تقویت هویت اجتماعی را، به خوبی می‌توان در
تاریخ جوامع اسلامی مشاهده کرد.
حج همواره همانند قلبی در جهان اسلام تپیده و این روح را در رگ‌های جوامع مختلف اسلامی، تزریق کرده است.
امام صادق(علیه‌السّلام) در این‌باره می‌فرماید: «امرهم بما یکون من امر الطاعة فی الدین و مصلحتهم من امر دنیاهم فجعل فیه الاجتماع من الشرق و الغرب لیتعارفوا»؛
یعنی اینکه:
خداوند در
مکه و حج اجتماع مسلمانان را از مشرق و مغرب قرار داد تا یکدیگر را بشناسند.
از جمله ویژگی‌های حج _که در هیچ مراسم و مناسک دیگری مشاهده نمی‌شود_ مقررات اهمیتی همه جانبه‌ای است که حاضران در حج به صورت خود جوش و خود کنترلی، ضامن اجرای آن هستند. «امنیت» از جمله ویژگی‌های
حج است که از ابعاد مختلف در حج مطرح است. امنیت محیط زیست، امنیت در برخوردها و
گفت وگوها، امنیت مالی و جانی و امنیت سیاسی، از جمله موارد آن است (و ومن دخله کان آمنا).
چنین اجتماعی از مردم متفاوت- از نظر نژادی، فرهنگی، مذهبی- و انجام هماهنگ اعمال در کنار یکدیگر و احساس امنیت از جانب دیگران، آموزشی برای رسیدن به
جامعه نمونه و ارائه الگوی متعالی چگونه زیستن است.
امت اسلامی، خواه ناخواه دشمنانی دارد که در کمین بوده و مترصد فرصتی هستند تا بر پیکر مسلمانان ضربه وارد کنند. حج _که نشانه حیات جامعه اسلامی است_ می‌تواند دشمن را مرعوب کرده و توان حرکت را از او سلب کند.
اجتماع عظیم نمایندگان مسلمانان در
مناسک حج، تجلی قدرت و حضور آنان در صحنه جهان است. درحدیثی از امام صادق(علیه‌السّلام) آمده است: «لا یزال الدین قائما ما قامت الکعبة».
بدیهی است برپایی دین وابسته به حضور مؤمنان در حج و در کنار
کعبه است که همانند قلبی نیرومند، در مرکزیت
جهان اسلام می‌تپد و مایه‌های حیات فکری و دینی را به سرتا سر آن می‌پراکند.
از همین رو در روایات متعددی آمده که اگر مسلمانان یکسره حج را ترک کنند، به آنان مهلت داده نمی‌شود، چون خالی گذاشتن کعبه، نشانه زوال حیات فکری جامعه است.
حج نشانگر از بیداری، تحرک و پویایی جامعه اسلامی و پرچم سر بلندی و عظمت مسلمانان است.
بدون شک روح حج
توحید است و
توحید و
شرک با یکدیگر ناسازگارند. ازاین رو
قرآن مجید، مسلمانان را در مناسک حج به تبری از شرک فرا خوانده است.
معاونت امور روحانیون، پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج۱، ص۵۳، برگرفته از مقاله «اسرار اجتماعی سیاسی حج».
