استصحاب کلی قسم سوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استصحاب
کلی قسم سوم
استصحاب کلّی بعد از
شک در تحقق
بدل برای
فرد مقطوع الارتفاع است.
استصحاب
کلی قسم سوم، استصحابی است که شک در بقای
کلی در آن، ناشی از شک در تبادل
افراد کلی باشد، مثل آن که شخص
یقین دارد که،
کلی انسان در ضمن یک
فرد آن (زید) در خانه‌ای محقق گردیده است، سپس یقین می‌کند که زید از
خانه بیرون آمده یعنی
کلی در ضمن آن از بین رفته است ولی
احتمال می‌دهد که
فرد دیگری (عمرو) وارد خانه شده و
کلی در ضمن آن محقق شده باشد؛ در این جا،
کلی انسان
استصحاب می‌شود. منشأ شک در این
کلی این است که آیا
فرد دیگری (عمرو) جایگزین
فرد معلوم الارتفاع (زید) شده است یا نه.
در این استصحاب، پنج صورت متصور است:
منشأ شک «احتمال تقدم» است؛ یعنی شک در بقای
کلی، از این احتمال ناشی شده باشد که قبل از ورود زید به خانه، عمرو وارد خانه شده و با خارج شدن زید، هم چنان
کلی انسان در ضمن عمرو در خانه محقق می‌باشد؛
منشأ شک، «احتمال معیت» است؛ یعنی شک در بقای
کلی، ناشی از احتمال ورود هم زمان عمرو و زید به خانه است؛ به بیان دیگر،
کلی انسان در ضمن دو
فرد به وجود آمده، ولی الآن نیز که زید خارج شده، باز
کلی انسان به
دلیل بودن عمرو در خانه محقق می‌باشد؛
منشأ شک «احتمال تأخر بلافصل» است؛ یعنی شک در بقای
کلی، ناشی از این است که احتمال دارد هم
زمان با زوال
فرد اول، بلافاصله
فرد دومی از
کلی تحقق یافته و
کلی در ضمن آن، ادامه پیدا کرده باشد و احتمال دارد
فرد دیگری جایگزین
فرد اول نشده و در نتیجه،
کلی هم منتفی شده باشد.
این قسم دو بخش دارد:
أ) گاهی شک، در تبدل «
فردی به
فردی» و به تعبیر بهتر «مرتبه‌ای به مرتبه‌ای» است، مثل جایی که
کلی، دارای مراتب است، مانند:
کلی سواد (سیاهی) که مراتب ضعیف (سیاه کم رنگ) و شدید (سیاه پر
رنگ) دارد، و شخص
یقین دارد که مرتبه قوی از سیاهی منتفی شده، ولی شک می‌کند که آیا مرتبه ضعیف وجود دارد یا به طور
کلی سیاهی جای خود را به سفیدی داده و معدوم گردیده است.
ب) گاهی شک در
حدوث فرد دیگری به جای
فرد اول است (سخن از اختلاف مراتب نیست).
منشأ شک «احتمال تأخر مع الفصل» است؛ یعنی شک در بقای
کلی در خانه، ناشی از این است که مدتی بعد از معدوم شدن
فرد اول، شک می‌شود که
فرد دوم وارد
خانه شده یا نه.
از بین صورت‌هایی که ذکر شد، صورت اول از لحاظ
حکم، به صورت دوم ملحق می‌باشد و صورت آخر، به طور
قطع از محل بحث خارج است، زیرا شک در
وجود کلی انسان، ناشی از اصل حدوث
فرد جدیدی است؛ بنابراین، در ناحیه سبب، اصل «عدم حدوث» جاری می‌گردد و خود به خود، وضعیت مسبب، روشن می‌شود.
در مورد جریان یا عدم جریان استصحاب
کلی قسم سوم، نسبت به صورت‌های دیگر، اختلاف است:
۱. برخی معتقدند استصحاب
کلی، مطلقا جاری می‌شود، چه در صورت «احتمال معیت» و چه در صورت «احتمال تأخر بلافصل»؛
۲. برخی بر این باورند که
استصحاب کلی مطلقا جاری نمی‌شود؛
۳. گروهی، در
مسئله تفصیل داده وگفته‌اند: در جایی که «احتمال معیت» باشد، استصحاب
کلی جاری است، ولی در جایی که احتمال تأخر بدون فاصله» باشد، این استصحاب، در هیچ یک از دو قسم آن جاری نیست؛
۴. برخی، هم چون مرحوم «
شیخ انصاری» معتقدند در فرض اول (احتمال معیت)، استصحاب
کلی جاری است و در فرض دوم (احتمال تأخر)، در صورت
شک در مصادیق، مثل وجود
کلی در ضمن زید یا عمرو، استصحاب
کلی جاری نمی‌گردد، اما در صورت شک در مراتب، استصحاب
کلی جاری می‌شود.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۱۷۷، برگرفته از مقاله «استصحاب کلی قسم سوم».
