ارمنستان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ارمنستان یکی از کشورهای منطقه
قفقاز می باشد که بعد از
استقلال از
شوروی همانند سایر جمهوری‌های منشعب شده از شوروی، در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران قبل بود.
جمهوری ارمنستان با ۲۹۸۰۰ کیلومتر مربع مساحت، در قسمت جنوب غربی منطقه
قفقاز و با کمی فاصله از سواحل جنوب شرقی دریای سیاه واقع شده و همچون کمربندی بین مرزهای
جمهوری اسلامی ایران از یک سو و جمهوری
آذربایجان و
گرجستان از سوی دیگر گسترده شده است.
این کشور از نظر وسعت کوچک‌ترین جمهوری
اتحاد جماهیر شوروی محسوب می‌شد که از جنوب با جمهوری اسلامی ایران و از جنوب غربی با جمهوری خود مختار
نخجوان، غرب با
ترکیه و از شمال با گرجستان و شرق با جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد. ارمنستان کشوری کوهستانی است که در شمال فلات ایران، در غرب فلات ارمنستان و جنوب سلسله جبال قفقاز واقع شده است. این کشور در کمربند
زلزله قرار دارد. از زلزله‌های بزرگ آن که در سال ۱۹۸۸ رخ داد
شهر اسپیتاک با
جمعیتی حدود ۲۵۰۰۰ نفر به کلی ویران شد. ارتفاع میانگین ارمنستان از سطح دریا ۵۹۰۰ پا (۱۸۰۰) متر است و تنها کمتر از ۱۰% سرزمین ارمنستان ارتفاع کمتر ۳۳۰۰ پا ارتفاع دارند.
ارمنستان از دوره پیش از امپراتوری رومی با مشخصه منطقه فلات کوهستانی اش شناخته می‌شده، ارمنستان کنونی یعنی جمهوری ارمنستان جمهوری کوهستانی کوچکی است که
استقلال خود را پس از هفت دهه حاکمیت شوروی بر آن در سال ۱۹۹۱ به دست آورد. این جمهوری تنها ده درصد از محدوده تاریخی فلات ارمنستان را تشکیل می‌دهد. مساحت این کشور که دریاچه سِوان را نیز در خود جای داده است در حدود ۳۰۰۰۰ کیلومتر است. کشورهایی که ارمنستان با آنها هم مرز است شامل آذربایجان، نخجوان آذربایجان، جمهوری گرجستان، ایران و ترکیه می‌شود. آب و هوای آن، قاره‌ای کوهستانی است که در تابستان‌ها بسیار گرم و در زمستان‌ها سرد است. ارمنستان با وجود مساحت کوچکی که دارد یکی از پرتراکم‌ترین کشورهای شوروی پیشین از نظر
جمعیتی بوده است. نیمی از ساکنان این کشور در جلگه آرارات که ده درصد از مساحت آن را تشکیل داده است و پایتخت ارمنستان به نام ایروان نیز در این ناحیه واقع شده است، زندگی می‌کنند. ایروان یک سوم از
جمعیت ارمنستان را در خود جای داده است.
جمهوری ارمنستان کوهستانی‌ترین کشور ماوراء قفقاز بوده و بوسیله رشته کوههای زنگازور، واردنیس و آژدان که بین ۲۴۰۰ تا ۳۴۰۰ متر ارتفاع دارد از جنوب شرقی تا شمال غربی این کشور امتداد یافته است. هر قدر به سمت جنوب غربی کشور پیش برویم از ارتفاع کوه‌ها کاسته شده و نهایتآ به دشت آرارات ختم می‌شود که منتها الیه آن کوههای آرارات (سیس و ماسیس) به ارتفاع ۴۰۳۰ و ۵۱۶۳ متر می‌باشد. با توجه به کوهستانی بودن کشور نیمی از مناطق توسط سرزمین‌های با ارتفاع ۱۱۰۰ تا ۲۲۰۰ متر پوشیده شده‌اند که در شمال غرب ایروان قرار دارد کوه اراگاتسون مرتفع‌ترین نقطه ارمنستان دارای ۴۰۹۰ متر ارتفاع می‌باشد. از دیگر کوههای معروف آن می‌توان به کوههای بازوم، شاخداگ،هادیز، آرگونی و پامباک اشاره نمود.
در جمهوری ارمنستان، آشفتگی‌های قومی که از شاخصه‌های جمهوری‌های استقلال یافته از شوروی می‌باشد، وجود ندارد. قانون تضمین کننده حقوق اقلیت‌ها است. کاوش‌های باستان شناسی در ارمنستان حاکی از آن است که از ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد
مسیح، اقوام مختلفی در مناطق مرکزی و غربی ارمنستان سکونت داشتند. این اقوام شاخه‌ای جداگانه از نژاد سفید یا اصطلاحاً نژاد قفقازی به شمار می‌رفتند که از دوران بسیار قدیم در قفقاز، آسیای صغیر و شمال مدیترانه می‌زیستند.
پس از ظهور
اسلام، این کشور به تصرف نیروهای
عرب در آمد و حدود دو قرن تحت استیلای خلفای اسلامی بود. از آن پس ارمنیان طولانی‌ترین سابقه استقلال خود را تجربه کردند. تا این که به هجوم ترکان سلجوقی استقلال خویش را از دست دادند. در این دوران قشر عظیمی از ارمنیان که حاضر نبودند تن به سلطه سلجوقیان نهند با مهاجرتی عظیم به سمت سیلیسیه رفته و در انجا حکومت تحت عنوان ارمنستان جدید پایه گذاری کردند و استقلال خود را به مدت سه قرن حفظ کردند. با قدرت گرفتن
امپراتوری عثمانی در آسیای صغیر از یک سو و حاکم شدن
صفویه بر فلات ایران از سوی دیگر و تقسیم ارمنستان به دو قسمت در سال ۱۶۳۹میلادی فصل جدیدی در تاریخ ارمنیان آغاز می‌شود که تاثیرات بسیاری در روند
جمعیت ارمنیان داشته است.
عمده‌ترین تحول
جمعیتی که برای ارمنیان ساکن در ارمنستان در این دوران قابل ذکر است کوچ گروه عظیمی از ارمنیان ساکن در این منطقه به سرزمین‌های مرکزی فلات ایران بوده است. این کوچ گسترده که به دلیل جنگ‌های ایران و عثمانی و ترغیب
شاه عباس صفوی صورت گرفت، باعث گردید که تعداد قابل توجهی از ارمنیان در مناطق غربی و مرکزی ایران سکونت گزینند. این افراد که ارمنیان امروز ایران نوادگان آنها به شمار می‌آیند و از مشاغل اصلی آنان در دوران صفویه تجارت کالا و ادویه بین ایران و
هند و سایر کشورهای آسیایی بود، پایگاه‌هایی را برای خود در این مناطق بوجود آوردند و بر اساس شواهد ارمنی تبار‌های ساکن هند، سنگاپور، چین و سایر کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا عمدتاً از نوادگان آنها می‌باشند.
وقوع جنگ‌های روس و ایران و روس و عثمانی به دلیل قرار گرفتن ارمنستان در خط مقدم نبرد، برای این مردم ویرانی‌ها و کشتار‌های وسیع و تاثیرات قابل توجهی بر ساختار
جمعیتی آنها داشته است. ارمنیان ساکن در آسیای صغیر تحت حاکمیت سلاطین عثمانی دوران فاجعه آمیزی را آغاز کردند و طی قرن‌های ۱۷و ۱۸ میلادی آنها تلاش‌هایی را برای رهایی از یوغ امپراتوری عثمانی انجام دادند. رفتار سرکوب گرانه عثمانی باعث بروز قیام‌های مردمی ارمنیان علیه امپراتوری عثمانی در سالهای پایانی قرن ۱۹ و دهه اول قرن بیست گردید. با آغاز
جنگ جهانی اول و ورود عثمانی به جنگ در کنار
آلمان و اتریش در اکتبر سال ۱۹۱۴ میلادی، ارمنیان در وضع بسیار اسفباری قرار گرفتند. با هدف خاتمه دادن به مسایل ارمنیان و به بهانه تخلیه مناطق جنگی از افراد غیر نظامی، کوچ دسته
جمعی ارمنیان توسط حکومت عثمانی آغاز شد و به این ترتیب تعداد ارمنیان ساکن در عثمانی به شدت کاهش یافت و اکثریت ارمنیانی که امروزه در
سوریه،
لبنان،
فرانسه، امریکای شمالی و سایر ممالک غربی زندگی می‌کنند، فرزندان این کوچ اجباری ارمنیان هستند.
ارمنیان هندواروپائی و به عقیده بعضی آریائی ایرانی هستند. ابتدا از راه بوسفور تراکیه (بوغاز استانبول) از اروپا به آسیای صغیر وارد شده‌اند. این قوم در فریگیه (فریژی) متمرکز شد و با فریگیان که با هم بدان سرزمین آمده بودند مدتی در آسیای صغیر زیستند، بعد با هیت‌ها آمیزش و اختلاط یافتند و بعض آثار هیتی در میان آنان باقی است، از جمله تصور می‌کنند که "هایگ" یعنی اسمی که ارامنه خود را بدان می‌نامند از آثار هیتی است. در اوایل مائه ششم ق. م. ارامنه از کاپادوکیه بطرف مملکت آرارات، یا چنانکه در کتیبه‌های آسوری ذکر شده، به اوراردو رفتند و دولت وان یا آرارات را منقرض ساخته بر مردمان بومی، یعنی آلارودیان استیلا یافته دراین مملکت برقرارشدند.
ارمنیان خود را‌هایگ، مفرد آن: هایی، و مملکت خویش را‌هایسدان یعنی مکان و ناحیت‌هایگ‌ها نامند. کلمه ارمن از کلمه عبری اَرَم آمده است. ارمنستان اولیه در کتیبه‌های میخی موسوم به اورارتو (ارارات) است. این ناحیت اغلب در معرض تسلط سلاطین نینوا قرار می‌گرفت و آنگاه که مادها و بابلیان نینوا را خراب کردند (۶۰۶ ق. م.) ، هووخشتر (کیاکزارسس) بسهولت ارمنستان را که موقتاً مستقل شده بود، تسخیر کرد. بدین معنی که در لشکرکشی شهریار مزبور بجنگ لیدیه (لودیا) یا پس از صلح او با آلیات پادشاه لیدیه، ارمنستان جزء دولت ماد گردید. رجوع به ایران باستان صص ۱۹۷ - ۱۹۹ شود.
پس از
سلسله ماد نوبت به پادشاهان هخامنشی (پارس) رسید.
در زمان
کوروش بزرگ ارمنستان جزء
دولت هخامنشی شد.
داریوش اول در کتیبه‌های
بیستون،
تخت جمشید و نقش رستم ارمنستان را ارمینا نامیده و آنرا یکی از ممالک جزء دولت خود شمرده، در بدو سلطنت داریوش اول، ارمنستان یکی از ممالکی بود که شورید و بعد از جنگ‌های بسیار تابع شد.
مسیحیت از سال ۳۰۱ به این سو دین رسمی ارمنستان بوده، در دوره حاکمیت شوروی چیزی به نام آزادی مذهب وجود نداشت. در این دوره بر نبود موجودیتی به نام
خدا تاکید ورزیده می‌شد. با این حال ارمنی‌ها در مواقع دشوار
زندگی و برگزاری مراسم
ترحیم همچنان به
کلیسا می‌رفتند. اکثریت ارمنی‌ها از نظر دینی به کلیسای آپوستلیک ارمنی وابسته هستند. آنها همچنین از مذهب‌های در اقلیتی همچون
کاتولیک،
انجیلی و
پروتستان نیز پیروی می‌نمایند.
مسیحی گریگوری۷۲/۹%.
کاتولیک ۴%بررسی وضعیت مسلمانان ارمنستان.
مسلمان ۲/۴%.
بقیه ۲۰/۷%.
کلیسا نیز یکی از نمادهای فرهنگ ملی ارمنی بوده است. این مکان به عنوان خانه و ماوای ارمنی‌ها و همچنین کانون فرهنگ این ملت در نظر گرفته می‌شود.
کلیسای پوستولیک ارمنی دارای دو خلیفه گری به شرح زیر است: یکی خلیفه گری همه ارمنی‌ها واقع در اِچمیاجین در ارمنستان و دیگری خلیفه گری سیلیسیا در آنتلیاس لبنان. هر یک از این حوزه‌های اسقفی جداگانه سازماندهی می‌شوند. هر یک از این حوزه‌ها دارای نظام آموزشی و سلسله مراتب کشیشی مخصوص به خود است. در میان ارمنی‌ها از هر دو گروه کشیشیان متاهل و تجردگرا وجود دارند. نظام کلیسایی ارمنی همچنین دارای دو پاتری آرکیت است که یکی در استانبول و دیگری در اورشلیم واقع شده است. زنان صلاحیت لازم را برای کشیش شدن ندارند و تنها دارای یک مرتبه مذهبی به نام خواهران کالیفیان هستند.
بیشتر ارمنی‌ها به دیدگاه مسیحیت درباره
مرگ و زندگی پس از مرگ
اعتقاد دارند. کلیسای "آپوستولیک" برخلاف برخی از نهادهای مسیحیت، بر مساله
گناه و بازخریداری گناه توجه و تاکیدی ندارد. به همین ترتیب مفهوم
عالم برزخ نیز در میان باورهای این کلیسا جایی ندارد. ارمنی‌ها به مراسم یادبود فرد درگذشته اهمیت بسیاری می‌دهند. مراسم یادبود فرد درگذشته پس از هر مراسم
عشای ربانی که به زبان ارمنی باداراک گفته می‌شود، برگزار می‌شود. مراسم شب هفت، چله و سالگرد نیز به عنوان آدابی پسندیده برای احترام و یادبود مرده برگزار می‌شوند. ارمنی‌ها گورستان‌ها را به خوبی نگهداری می‌کنند. رابطه نزدیک و صمیمی میان فرد زنده و درگذشته را می‌توان در دیداری مکرر از مزار عزیزان درگذشته به خوبی مشاهده نمود. ارمنی‌ها برای مردگان غذا و کونیاک به مزارشان می‌برند. همچنین سالروز
تولد درگذشته را نیز گرامی می‌دارند.
۹۴ درصد از مردم ارمنستان مسیحی ارمنی بوده که پیرو کلیسای اچمیادزین می‌باشند. مذهب ارامنه در میان مسیحیان نزدیک‌ترین شاخه به
مذهب ارتدکس بوده و شباهت‌هایی نیز میان کلیسای "اچمیادزین" و کلیسای "ارتدکس" وجود دارد، اما به طور کل مسیحیان ارامنی خود را پیرو مذهب "گریگوریانس" (گریگورلوساوریچ اولین رهبر مذهبی ارامنه که ایرانی الاصل نیز بوده است) دانسته و از نظر مسائل مذهبی مستقل عمل می‌نمایند.
ارمنستان بعنوان اولین کشوری است که مسیحیت را در اواخر قرن سوم میلادی بعنوان مذهب رسمی کشور برگزیده و طی تاریخ پر فراز و نشیب خود، کلیسای ارمنی تاثیر زیادی در حفظ هویت ملی ارامنه داشته و گاه نیز نقش رهبری سیاسی و
اجتماعی را برعهده داشته است. بدلیل تاثیر فرهنگ مارکسیستی حاکم در زمان شوروی، مردم زیاد با مفاهیم دینی اشنا نیستند لیکن پس از استقلال مقامات کلیسای ارمنی تلاش نموده مردم را با مفاهیم دینی آشنا نماید. گرچه رهبران دینی مورد احترام مقامات سیاسی می‌باشند، اما در صحنه سیاست کشور مقامات کلیسا از حوزه قدرت خارج و تاثیر گذار نمی‌باشند. در ارمنستان همچنین
جوامع کوچکی از پیروان مذهب مسیحی ارتدکس، اسلام،
یهودی و
زرتشتی نیز وجود دارد.
بالاترین اقلیت مذهبی در ارمنستان یزیدی‌ها می‌باشند که مذهبی آمیخته از اسلام و مسیحیت می‌باشد، یزیدی‌ها را کردهای ارمنستان که حدود ۶۰۰۰۰ نفر می‌باشند تشکیل می‌دهند. ارمنستان فقط از شمال با گرجستان با یک کشور غیر مسلمان همسایه است، بهمین دلیل ارمنستان مرز بین دنیای اسلام و مسیحیت تعریف شده است.
امروز درحدود دو درصد از
جمعیت ۳ میلیون و ۵۰۰هزار نفری ارمنستان را مسلمانان تشکیل می‌دهند که بیشتر در
شهر ایروان و مناطق کردنشین و آذری نشین این کشور زندگی می‌کنند.
در سال ۱۸۲۸ تعداد ۷ کلیسای قدیمی ارمنی در ایروان بوده، زمانی که
جمعیت ارمنستان حدود ۴۰۰۰ هزار نفر بود، ۲ کلیسا در زمان شوروی بازسازی شد و ۴ عدد از بین رفته، کلیسای قدیمی "گریگور لوسادویچ" که در شرق کلیسای کاتولیک که در غرب خیابان آبویان درست و در بالای بلور سایات نوا واقع شده، یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای ایروان می‌باشد، این ساختمان در سال ۱۶۹۳ بازسازی شده است.
ناحیه گارنی دارای تاریخ هزارساله است. بارها معبد گارنی در میان شعله‌های
آتش سوخته و ویران شده است و مجددا تعمیر و مرتمت شده. معبد گارنی در سال ۹۵ قبل از میلاد که در ان بت «خدای مهر» نگهداری می‌شده، بازسازی گردیده،
مجموعه بنا به صورت مثلث از دوطرف به دره‌های عمیق واز طرف دیگر به برج وبارویی به طول ۳۱ متر وعرض ۲متر وارتفاع ۳ الی ۶ متر حاظت می‌شود.
قلعه گارنی یکی از شواهد فرهنگی قرون متمادی ارمنستان قبل از میلاد به حساب می‌آید. اهمیت هنری و علمی آثار باستانی گارین از قالب حوزه فرهنگ ملی فراتر می‌رود. سطح عالی هنر معماری و بنای مجسمه‌های گارنی اتفاقی نیست. ارمنستان قبل از میلاد معماری پیشرفته خاص خود را داشت.
در دوران تسلط صفویه و
قاجاریه، کاخ‌ها و باغ‌های زیبایی توسط سرداران ساخته می‌شد. این باغ‌ها با گل‌های بسیار زیبایی تزئین می‌شدند که به
شهر، طراوت و زیبایی می‌بخشیدند.
بر اساس مدارک موجود در موزه‌ها و اسناد ملی ارمنستان، در
شهر ایروان حدود ۷-۸
مسجد و تعدادی بنای اسلامی و مذهبی توسط
مسلمانان عمدتاً شیعی مذهب احداث شده است که اکثر آنها به دلیل شرایط ناشی از تغییر و تحولات سیاسی و نظام‌های دولتی، بعد از الحاق ارمنستان به روسیه، مورد بی توجهی و یا تخریب کامل قرار گرفته، از بین رفته‌اند. در سفرنامه مادام دلانوا، تصویری از یک
مسجد در
شهر ایروان دیده می‌شود که
مسجد جامع نبوده و خود دلیل روشنی است بر وجود
مساجد دیگر در این
شهر. در بین این
مساجد و بناها، فقط یک
مسجد به نام «
مسجد جامع ایروان» و یا «
مسجد کبود» که بعضاً به
مسجد خانی نیز
مشهور است، باقی مانده است؛ اما
مساجد دیگری همچون
مسجد تپه باش (تاسیس ۱۶۷۸میلادی)
مسجد جعفر (تاسیس ۱۸۹۸میلادی) و
مسجد سرتپه متعلق به قرن هجدهم میلادی و دیگر بناهای اسلامی به کلی ویران شدند و متاسفانه از جزئیات آنها اطلاعاتی در دست نیست.
مساجد ساخته شده توسط ایرانیان، یادآور تاریخ طولانی همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان و ارامنه و تلاش ایرانیان در توسعه ی فرهنگ و تمدن در آن خطه بوده است.
مساجد ساخته شده از اماکن تاریخی این
شهر محسوب می‌شوند. با شکوه‌ترین آنها،
مسجد حسین علی خان است. این
مسجد نه تنها میعادگاه عبادت مسلمانان ساکن در ارمنستان، بلکه به جاذبه‌ای کم نظیر از نظر توریستی تبدیل گشته، همواره مورد توجه جهانگردان علاقه مند به معماری ایرانی اسلامی است.
مسجد کبود (
جامع) ایروان در زمینی به مساحت ۷۰۰۰ مترمربع در سال ۱۷۶۵ میلادی (۱۱۴۴ ه – ش) توسط حسین علی خان، والی وقت
شهر ایروان بنا شد.
مسجد کبود دارای مناره‌ای به ارتفاع ۲۴ متر در جنوب شرقی، ۲۸ حجره در دو ضلع شرقی و غربی، یک کتابخانه در ضلع شمالی، شبستان اصلی و یک
گنبد در ضلع جنوبی و حیاط داخل می‌باشد. این
مسجد از زمان ساخت تا شروع جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴ میلادی (۱۲۹۳) فعال بوده و با برقراری نظام کمونیستی در منطقه، به حالت متروکه درآمد، متعاقبآ طی سالهای
جنگ جهانی دوم، بخشی از آن بعنوان موزه تاریخ و موزه طبیعی ایروان مورد استفاده قرار گرفت و نهایتآ تا سال ۱۹۹۵ (۱۳۷۴ ه. ش) در حکم محل نگهداری اموال موزه را داشته است. پس از استقلال جمهوری ارمنستان، طی قرارداد منعقده در اکتبر ۱۹۹۵ میلادی (مهر ۱۳۷۴ ه – ش) بین دولت‌های جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان، مرمت و بازسازی آن با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی دو کشور، با هزینه بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی ایران آغاز گردید. هم اکنون
مسجد کبود ایروان با معماری زیبای شرقی، تبدیل به بنائی زیبا در مرکز
شهر ایروان گردیده و به عنوان یک بنای تاریخی، بیش ار پیش موجب غنای تمدن کهن منطقه و اسلام می‌درخشد. کلیه مسلمانان بویژه ایرانیهای مقیم، مراسمهای دینی و مذهبی،
ادعیه و
نماز جماعت در شب‌های
جمعه در این مکان مقدس برگزار می‌گردد. همچنین در ایام
محرم و
ماه مبارک رمضان به
عزاداری و اطعام می‌پردازند. در حال حاضر تولیت و اداره آن به عهده هیئت امنای
مسجد، رایزنی فرهنگی و نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در ارمنستان می‌باشد.
مهمترین مرکز اسلامی در ارمنستان عبارت است از: انجمن اسلامی "السلام" در
شهر "ایروان" پایتخت این کشور،
مسجد "کبود (
جامع" ایروان) در سال ۱۷۶۶ میلادی، توسط "حسین علی خان"، والی
شهر "ایروان" تاسیس شد که پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یکی از هشت
مسجد ارمنستان محسوب می‌شد،
مسجد "زیتون" و
مسجد " الفرقان" در
شهر "ایروان".
کمبود رستوران‌ها و فروشگاه‌های مواد غذایی حلال از مهمترین مشکلات مسلمانان ارمنستان است، اما رفتار محترمانه ارامنه با هموطنان مسلمان خود، همواره باعث شده باوجود تبلیغات منفی برخی رسانه‌های وابسته به غرب، میان مسلمانان و ارامنه همزیستی مسالمت‌آمیزی برقرار باشد.
از مراکز دینی مسلمانان و
مساجد بزرگ دیگری که در
شهر ایروان ساخته شدند، «
مسجد حاجی نوروز» و «علی بیگی» را می‌توان نام برد؛ همچنین
مسجد «زال خان» نیز قابل اشاره است. گرچه این
مسجد کوچک‌تر از
مسجد جامع بوده است، ولی طرز تزئینات و سبک ساخت آن شباهت بسیاری به
مسجد جامع شهر داشته است که آن را «
مسجد شهری» هم می‌نامیدند؛ زیرا در منطقه ی مرکز
شهر قرار داشته است. بر سردر ورودی آن، سال ساخت آن، یعنی سال ۱۰۹۸ هجری قمری مطابق با ۱۶۸۷ میلادی نوشته شده بود که توسط لینچ (Linch) خوانده شده است (شاه عزیز، همان، ص۲۰۱).
مسجدی نیز توسط عثمانی‌ها توسط رجب پاشا در سال ۱۸۲۷ میلادی ساخته شد که بعد از تسلط روس‌ها بر این منطقه، آن را به کلیسای روسی تبدیل کردند و تا به امروز به همین صورت باقی است. در قسمت شرقی این
مسجد،
مسجد عباس میرزا جامی قرار داشته است که داخل آن در زیر گنبد، با آجرهای درخشان بر اساس سبک معماری و سلیقه ی ایرانی، تزئین شده بود. غیر از آنچه ذکر شد،
مسجد «حاجی امام وردی» و «حاجی جعفر بیگی» دو
مسجد کوچک بودند که در منطقه ی «دمیر بولاق» قرار داشتند.
به مدتی نسبتاً طولانی و تا اوایل قرن بیستم، ارمنستان پیوندهای فرهنگی و دینی خود را با ایران حفظ کرد.
قفقاز تا پیش از جدایی از ایران، یکی از کانون‌های مهم فرهنگ، ادب و هنر ایرانی اسلامی بود که تا سالیان بعد هم می‌توان ادامه حیات هویت ایرانی اسلامی را مشاهده کرد. جمهوری اسلامی ایران با هر سه جمهوری قفقاز ارتباط داشته و طبق سیاست خارجی خود بهبود روابط با تمامی کشورهای منطقه را مدنظر دارد،
ارامنه همچنین در زمینه‌ی تئاتر، سینما، موسیقی و ورزش نیز به پیشرفت‌های قابل توجهی دست یافتند. در صد سال اخیر در ایران حدود ۸۵ نشریه ی ارمنی و هزاران جلد کتاب ارمنی به چاپ رسیده است.
اساساً فرهنگ ایرانی همواره پذیرای پیروان
ادیان الهی و توحیدی گوناگون بوده است. بی تردید آمیزش و تاثیرپذیری متقابل فرهنگ‌ها و اعتقادات ادیان و تمدن‌های کهن و ریشه‌دار، نمی‌تواند بی‌هدف و بدون بازتاب باشد؛ این گونه همزیستی، موجب زایش تفکرات و‌اندیشه‌های عمیق‌تر و وسیع‌تر خواهد بود. ایران با پیشینه‌ی تاریخی خود و به ویژه بعد از رشد
اسلام شیعی در آن منطقه، همواره پناهنگاه ایمن پیروان ادیان توحیدی بوده است.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «مسلمانان ارمنستان، یادگاری از دوران تاریخی ایران »، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۶/۷.
