ارتیاض
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ارتیاض یکی از
اصطلاحات به‌کار رفته در
علم منطق بوده و به معنای ورزیدگی
ذهن و تقویت آن در تحصیل مقدمات
قیاس جدلی؛ یکی از فواید
جدل است.
جدل، دارای فواید اصلی و عارضی است، از جمله فواید عارضی آن، ارتیاض است؛ یعنی
جدل، مایه ورزش
فکر و تقویت آن برای تحصیل و فراگیری مقدمات، صغریات و کبریات فراوان است، زیرا شخصی که دارای
ملکه جدل است می‌تواند در هر رشته و زمینه‌ای و برای هر مطلبی که بخواهد، چندین
مقدمه مشهوره و مسلّمه ارائه کند که به حال وی مفید و برای رسیدن او به مقصودش نافع باشد.
جدل کننده باید با تمرین، هر حکمی که احکامی جزئی از آن منشعب می‌شود و هر یک از این احکام جزئیِ دارای صلاحیت برای مقدمه شدن در
قیاس جدلی را فرا بگیرد و نیز چگونگی بهکارگیری مواضع و کلیات را بشناسد.
صناعت جدل به کسی که در معرض
مجادله و گفت‌و‌گو است این امکان را می‌دهد که به این اهداف دست پیدا کند.
خواجه نصیرالدین طوسی می‌گوید: «و اما منافع
جدل بالعرض چند گونه بود:
۱. آنکه صاحب این صناعت
مرتاض (ورزیده) شود در اکتساب مقدمات، تا مقدمات بسیار به
کمّ و پسندیده به
کیف در هر بابی ایراد تواند کرد، و متخرج شود در اقامت
حجت بر مطالب علمی و غیر علمی…».
بعضی گفته‌اند ارتیاض دو کاربرد دارد: ارتیاض به معنای خاص و ارتیاض به معنای عام.
بوعلی سینا در بیان فواید صناعت
جدل به ارتیاض اشاره کرده است، اما به اقسام آن اشاره نکرده است، ولی مصحّح کتاب در مقدمه توضیحی بر مباحثِ
جدل در
منطق شفا از دو قسم ارتیاض عام و ارتیاض خاص سخن به میان آورده است.
ارتیاض به معنای عام عبارت است از: به دست آوردن مواضعی (اصول و قواعد کلی) که مقدمات استدلال‌های
جدلی (
مشهورات) نافع در
استدلال بر هر مطلوبی از آنها
استنباط می‌شود و نیز تحصیل آلات و ادواتی که
جدل‌کننده را در به‌دست‌آوردن حجت‌های قیاسی یاری می‌رساند و شناخت چگونگی بهکارگیری آنها.
ارتیاض به معنای خاص عبارت است از: توانایی بر تکثیر افعال یک
جنس و تحسین آن؛ بنابراین ارتیاض در این کاربرد، از دو چیز متشکل است: تکثیر و تحسین.
تکثیر به معنای فراهم آوردنِ نیرو و توان لازم است. تکثیر در
جدل، یعنی شناختن و آماده‌کردن مواضع و کلیاتی که احکام جزئی از آن منشعب می‌شود تا هنگام
مجادله از آن استفاده شود و
مجادله‌کننده مانند کسی نباشد که در میدان
جدل، تنها بر
حدس و گمان اکتفا کند، بلکه با تمرین زیاد بتواند مواضع استنباط را به درستی تشخیص دهد و به کار بندد.
تحسین، فراگیری قوانین و قواعدی است که ما را در به‌کارگیریِ هر چه بهترِ مواضع یاری می‌کند و این امر با تمرین و کار عملی به دست می‌آید.
ابن‌سینا برای این مطلب به تمرین تیراندازی مثال می‌زند، زیرا دانستن تیراندازی به صورت تئوری (نظری) و بدون تمرین عملی ثمره‌ای ندارد.
پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «ارتیاض»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۰/۲۹.
