ابوحامد احمد بن محمد اسفراینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَبوحامِدِ اِسْفَرایِنی،، احمد بن محمد بن احمد (۳۲۴-۴۰۶ق/۹۵۵-۱۰۱۶م)، فقیه بزرگ شافعی می‌باشد.
چنانکه از منابع برمی‌آید، ابوحامد در اسفراین زاده شد
و از نوجوانی نزد تنی چند از شیوخ آن شهر همچون
ابراهیم بن محمد بن عبدک شعرانی دانش آموخت.
در ۳۶۴ق برای ادامه تحصیل راهی
بغداد شد و در آن‌جا نزد
ابوالحسن بن مرزبان و
عبدالعزیز دارکی به آموختن
فقه شافعی پرداخت.
وی همچنین از
ابوالحسن دارقطنی ،
ابوبکر اسماعیلی و
ابن عدی جرجانی حدیث فراگرفت.
ابوحامد از ۳۷۰ق در بغداد به تدریس پرداخت و تا پایان عمر به این کار اشتغال داشت.
به گفته
خطیب بغدادی که خود در مجلس وی حضور می‌یافته، بسیاری از دانشمندان سرشناس آن زمان در درس وی شرکت می‌جستند. از جمله شاگردان و روایت‌کنندگان وی می‌توان از
ابوالطیب طبری ،
ابوالحسن ماوردی ،
احمد بن محمد محاملی و
حسن بن محمد خلّال یاد کرد.
از برخی حکایات تاریخی چنان برمی‌آید که ابوحامد نزد سران حکومت حرمت بسیاری داشته است.
وی در ۳۹۸ق در جریان درگیریهای فرقه‌ای در بغداد مورد آزار قرار گرفت و به ناچار مدتی در محله دارقطنی اقامت کرد
و چند سال بعد در بغداد درگذشت.
نووی
ابوحامد را پیشوای شافعیان عراق و شیخ المذهب خوانده و برخی او را مُجَدّدِ
فقه شافعی در رأس سده ۴ق شمرده‌اند.
آراء وی در منابع فقه شافعی بسیار مورد توجه بوده
و سبکی پاره‌ای از آراء خاص او گرد آورده است.
مهم‌ترین تألیف وی
التعلیقة الکبری است که بسیار مفصل و از منابع اصلی مکتب فقهی شافعی عراق و گروهی از فقهای مکتب خراسان بوده است. ظاهراً نسخه‌های این کتاب اختلافاتی با یکدیگر داشته که نووی به گفته خود در شرح المهذب این اختلافات را بیان کرده است
و سبکی و ابن صلاح در مواردی از التعلیقه، نقل کرده‌اند
.
همچنین سبکی کتابی از ابو حامد در اصول فقه، و کتاب منسوب به وی، الرونق را دیده بوده است
و
ابن خلکان کتابی دیگر با عنوان البستان به وی تسبت داده شده.
(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابن اثیر، مجدالدین، جامع‌الاصول، به کوشش محمد حامد فقهی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، ادب المفتی و المستفتی، به کوشش موفق عبدالله عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۵) ابن اصلاح، عثمان بن عبدالرحمن، مقدمه، به کوشش عائشه عبدالرحمن، قاهره، ۱۹۷۴م.
(۶) ابو اسحاق شیرازی، ابراهیم بن علی، طبقات الفقاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۷) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، به کوشش عبدالله جیوری، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۸) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۹) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۱۰) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدر آباد دکن، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(۱۱) عبادی، محمد بن احمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
(۱۲) نووی، یحیی بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحامد اسفراینی»، ج۵، ص۲۰۵۹.
