• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابوبکر خلال

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



خلّال، ابوبکر احمدبن محمدبن هارون، عالم و فقیه حنبلی قرن سوم و یکی از مهم‌ترین تدوین ‌کنندگان آرای فقهی ـ کلامی احمد بن حنبل بود.



او احتمالا در ۲۳۴ یا کمی پیش از آن در بغداد به دنیا آمد.
[۱] محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۷۸۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰.

از نحوه زندگی و رشد ابوبکر خلال اطلاع چندانی در دسترس نیست.
او از سعدان‌بن نصر ، محمدبن عَوف حِمْصِی ، حسن‌بن عَرَفه و کسان دیگر سماع حدیث کرده است.
[۳] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

مهم‌ترین استاد ابوبکر خلال، ابوبکر احمدبن محمد مروزی است که خلال تا هنگام وفات او، در مجلس درسش حاضر بوده است.
[۴] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


۱.۱ - مهم‌ترین اقدام خلال

مهم‌ترین اقدام خلال جمع‌آوری و روایت مجموعه‌های مختلف از آرا و سخنان احمد بن حنبل ــ معروف به المسائل ــ است که شاگردان مختلف احمد بن حنبل تدوین کرده‌اند.
او بخش مهمی از المسائل را در کتاب خود الجامع گردآوری کرده است.
ابوبکر خلال فهرست این افراد را در کتاب طبقات ذکر کرده‌است که ابن‌ ابی‌ یعلی (متوفی ۵۲۶) تقریبآ تمام اسامی این افراد را در طبقات‌الحنابلة آورده است.
[۵] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۵۱، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۶] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۹۳، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۷] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۱۰۶، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۸] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۵۰، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۹] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۵۲، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۱۰] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۶۳، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۱۱] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۷۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

ابن‌ ابی ‌یعلی همچنین فهرست برخی از این افراد را در شرح ‌حال ابوبکر خلال آورده و در ادامه اشاره کرده که ذکر تمام اسامی دشوار است.
[۱۲] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

ابوبکر خلال برای جمع ‌آوری و روایت مسائل شاگردان احمدبن حنبل به بخشهای مختلف مناطق اسلامی ــ که شاگردان احمد بن حنبل در آن اقامت داشته‌اندــ سفر کرده است.
ابوبکر خلال در کتاب طبقات خود به برخی از این سفرها اشاره کرده است.
[۱۳] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۶۳ـ۶۴ ،چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
[۱۴] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۷۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

وی در این سفرها با برخی از جمله اسماعیل‌ بن اسحاق ثقفی ، یوسف ‌بن موسی قَطّان ‌الحَربی ، محمد بن یحیی کحَّال و حرب ‌بن اسماعیل کرمانی دیدار کرده است.
[۱۵] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


۱.۲ - حلقه درس

خلال در مسجد مهدی (یکی از مساجد مهم اهل حدیث در بغداد ) حلقه درس داشته است.
[۱۶] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

ابوالحسین محمدبن مظفر و حسن‌بن یوسف صیرفی از کسانی بوده‌اند که از ابوبکر خلال سماع حدیث کرده‌اند.
[۱۷] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۵، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

همچنین به گزارش سمعانی
[۱۸] سمعانی، ج۲، ص۲۷۸.
ابوسعیدبن عبدویه (متوفی ۳۸۰) نیز از افرادی بوده که از ابوبکر خلال حدیث نقل کرده است.
مشهورترین شاگرد ابوبکر خلّال، ابوبکر عبد العزیزبن جعف ر مشهور به غلام خلّال، است.
ابوبکر خلال در ۳۱۱ در بغداد درگذشت.
او را در کنار قبر استادش ابوبکر مروزی و پایین مزار احمدبن حنبل به خاک سپردند.
[۲۰] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.


۱.۳ - تدوین آرای اعتقادی اهل‌ حدیث

خلال در تدوین آرای اعتقادی اهل‌ حدیث نقش بسزایی داشته است و دیگر عالمان اهل حدیث پس از او بارها از آثارش بهره گرفته‌اند.
[۲۱] احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج۱، مقدمه زهرانی، ص۳۵، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
[۲۲] ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۱، ص۶۶، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
[۲۳] ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۱، ص۶۸ـ۷۱، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
[۲۴] ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۲، ص۲۳ـ۲۵، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
[۲۵] ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۲، ص۱۱۵ـ ۱۱۹، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
[۲۶] ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۶، ص۲۶۰، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
[۲۷] ابن‌عماد، ج۲، ص۲۶۱.

با این حال بخشی از آثار او امروز موجود نیست.
[۲۸] د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.


۱.۴ - آثار

از جمله آثار ابوبکر خلال الجامع علوم احمد است که اثری مفصّل و فقهی،
[۲۹] ابن‌عماد، ج۲، ص۲۶۱.
برگرفته از المسائل بوده است.
هنری لائوست ضمن اشاره به کتاب الجامع و اهمیت آن، نسخه‌ای را که خود از کتاب دیده، بخشی از کتاب الجامع معرفی کرده است.
[۳۰] د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.

ظاهرآ این اثر تا قرن هشتم‌ به‌طور کامل موجود بوده و ابن‌تیمیه و ابن‌قیم به کرات از آن نقل قول کرده‌اند.
[۳۱] د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.

در عین حال گفته‌های برخی نویسندگان متأخر حنبلی چون ابراهیم‌ بن محمد مشهور به ابن‌ مفلح حنبلی (متوفی ۸۸۴)
[۳۲] ابن ‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، ج۱، ص۱۶۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
را درباره رواج و وجود آثار ابوبکر خلال، نباید دلیل بر وجود آثار وی تا قرن نهم دانست، زیرا این نویسندگان اطلاعات خود درباره ابوبکر خلال را به تمامی از طبقات الحنابلة ابن ‌ابی‌ یعلی اخذ کرده‌اند.
در این نسخه نسبتآ کهن، عنوان کتاب المسند من مسائل احمد بن حنبل آمده است.
عطیه زهرانی این نسخه را با عنوان السنة به چاپ رسانده است.
برخلاف نظر زهرانی، نام صحیح این کتاب، همان‌گونه که لائوست گفته است، باید همان الجامع باشد.
مهم‌ترین دلیل این مدعا عبارتی است از ابوبکر خلال در ضمن این کتاب
[۳۳] احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۲۴، چاپ عطیه زهرانى، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹
که براساس آن کتاب السنة اثری جز کتاب مذکور است.
آنچه باعث شده تا زهرانی این نسخه را کتاب السنة ابوبکر خلال بداند، برخی نقل قولها از این کتاب در آثار بعدی اهل حدیث است که در این نقل قولها، عنوان کتاب السنة آمده است.
هر چند نقل قولهایی نیز از کتاب السنة در این آثار هست که در متن فعلی نیامده است.
[۳۴] احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج۱، همان مقدمه، ص۴۴ـ۴۵، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.

در هر حال مشترک بودن برخی مباحث کتاب‌الجامع با السنة امر شگفتی نیست و طبیعی است که مطالب فراوانی از این دو اثر یکسان باشد.
این احتمال نیز چندان بعید نیست که کتاب الجامع، بعدها السنة نامیده شده باشد.
عبدالعزیزبن جعفر، تکمله‌ای بر کتاب الجامع با عنوان زادالمسافر نگاشته است.
[۳۵] د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.
[۳۶] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۱۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

زهرانی نخست سه جز کتاب السنة را در ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹ به چاپ رساند و دو جزء دیگر را همراه با سه جزء نخست‌ به‌طور کامل در ریاض به سال ۱۴۱۵/۱۹۹۴ منتشر کرد.
این کتاب برای شناخت آرا و عقاید ا هل حدیث با توجه به قدمت آن اهمیت فراوانی دارد.
ویژگی کتاب السنة نقل رساله مفصّلی در نقد و رد آرای گروهی از پیروان جهم‌بن صفوان است که مشتمل برنامه ابوبکر خلال به مشایخ اهل حدیث در بغداد و پاسخهای آن‌ها به این نامه است.
[۳۷] احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۲۴ـ۲۶۶ ، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.

در این نامه بر تفسیر تشبیهی عبارت «مقام محمود» در آیه ۷۹ سوره اسراء برخلاف نظر تنزیهی جهم‌بن صفوان تأکید شده است.
بخش اعظمی از این رساله، احادیثی به نقل از ابوبکر مروزی است.
[۳۸] احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۴۵ـ۲۶۴ ، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.


۱.۵ - دیگر آثار

دیگر آثار ابوبکر خلال عبارت‌اند از: الأمر بالمعروف و النهی عنالمنکر که سزگین آن را بخشی از کتاب الجامع دانسته است
[۳۹] د. ا. د. ترک، ذیل مادّه خلال.
الحَثُّ علی‌التجارةِ و الصناعةِ و العَمَلِ و الانکارُ علی مَنْ یدّعی التَّوکلَ و تَرَک العملِ و الحُجَّةُ علیهم ؛ کتاب العِلم؛ کتاب العِلَل؛ طبقات اصحاب احمدبن حنبل در شرح‌حال شاگردان احمدبن حنبل که مورد استفاده ابن‌ابی‌یعلی در طَبَقاتُ الحَنابلة بوده (سطور قبل) و بخشی از آن نیز در نسخه‌ای خطی باقی است ؛ تفسیرالغریب ( تفسیر غریب‌القرآنو الأَدَب و أخلاق احمدبن حنبل.
[۴۰] ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.

همچنین محمد سید بَسْیونی زغلُول اثری با عنوان کتاب الوَرَع منتشر کرده (بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸) و آن را منتسب به ابوبکر خلال دانسته که ناشی از بی‌دقتی او در ضبط درست نام مؤلف این کتاب است.
اثر منتشر شده در حقیقت از آنِ ابوبکر احمد بن محمد بن حجاج ‌بن عبدالعزیز مروزی ، استاد خلال، است.
البته بسیونی
[۴۱] احمد بن محمد مروزی، کتاب‌الوَرَع، ج۱، ص۵، چاپ محمد سیدبسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
تاریخ وفات مؤلف را همان سال وفات مروزی آورده است.
در سلسله سند روایت کتاب در صفحه هفت نیز نام مؤلف ابوبکر احمدبن محمد مروزی آمده است.


(۱) ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
(۲) ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
(۳) ابن‌عماد.
(۴) ابن ‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۵) خطیب بغدادی.
(۶) احمد بن محمد خلّال، السنّة، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۷) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰.
(۸) سمعانی.
(۹) احمد بن محمد مروزی، کتاب‌الوَرَع، چاپ محمد سیدبسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.


۱. محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة‌الحفاظ، ج۳، ص۷۸۶، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰.
۲. خطیب بغدادی، ج۶، ص۳۰۰.    
۳. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۵۱، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۶. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۹۳، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۷. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۱۰۶، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۸. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۵۰، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۹. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۵۲، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۰. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۶۳، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۱. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۷۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۲. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۳. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۶۳ـ۶۴ ،چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۴. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۲، ص۷۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۵. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۶. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۷. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۵، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۱۸. سمعانی، ج۲، ص۲۷۸.
۱۹. خطیب بغدادی، ج۶، ص۳۰۰.    
۲۰. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲۱. احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج۱، مقدمه زهرانی، ص۳۵، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۲۲. ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۱، ص۶۶، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۲۳. ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۱، ص۶۸ـ۷۱، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۲۴. ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۲، ص۲۳ـ۲۵، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۲۵. ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۲، ص۱۱۵ـ ۱۱۹، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۲۶. ابن‌ تیمیه، درء تعارض‌العقل و النقل، ج۶، ص۲۶۰، چاپ محمد رشاد سالم، ریاض ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳/۱۹۷۹ـ۱۹۸۳.
۲۷. ابن‌عماد، ج۲، ص۲۶۱.
۲۸. د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.
۲۹. ابن‌عماد، ج۲، ص۲۶۱.
۳۰. د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.
۳۱. د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.
۳۲. ابن ‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، ج۱، ص۱۶۷، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳۳. احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۲۴، چاپ عطیه زهرانى، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹
۳۴. احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج۱، همان مقدمه، ص۴۴ـ۴۵، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۳۵. د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه خلال.
۳۶. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۱۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۳۷. احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۲۴ـ۲۶۶ ، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۳۸. احمد بن محمد خلّال، السنّة، ج ۱، ص ۲۴۵ـ۲۶۴ ، چاپ عطیه زهرانی، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
۳۹. د. ا. د. ترک، ذیل مادّه خلال.
۴۰. ابن ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، ج۳، ص۲۴، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴۱. احمد بن محمد مروزی، کتاب‌الوَرَع، ج۱، ص۵، چاپ محمد سیدبسیونی زغلول، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.



دانش نامه جهان اسلام.    




جعبه ابزار