ابوالوفا بوزجانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بوزجانی، ابوالوفا، محمد بن محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس، ریاضیدان و ستاره شناس برجسته ایرانی قرن چهارم بود.
از مشهورترین دانشمندان
مسلمان ، و منشأ نوآوری‌ها و پژوهشهای زیادی، بویژه در
هندسه و
ریاضیات و
نجوم ، بوده است. او را با لقب‌های «حاسب»
و «مهندس»
نامیده اند. در تمامی نوشته‌هایی که از او یاد شده نامش محمد ذکر شده است، اما معلوم نیست که چرا احمدامین در تصحیح کتاب الامتاع و المؤانسة ابوحیّان توحیدی
او را محمود نامیده است.بوزجانی، به نوشته
ابن ندیم ،
در روز چهارشنبه اول
رمضان ۳۲۸ در بوزجان به دنیا آمد. همین تاریخ را، بدون ذکر روز آن،
قفطی و
ابوالفداء و
ابن وردی نیز تکرار کرده اند. بوزجانی از بزرگترین دانشمندان زمان خود به شمار می‌آمده، و این، از ذکر نام او در
الفهرست ابن ندیم که معاصر بوزجانی بوده است، پیداست. بخش مهمی از اطلاعات ما از زندگی بوزجانی نیز از همین کتاب به دست آمده است.بوزجانی
حساب و علم
اعداد را نزد عموی خود،
ابوعمرو مغازلی ، و دایی خود،
ابوعبدالله محمد بن عنبسه آموخت و در ۳۴۸ به
بغداد مهاجرت کرد و در آن‌جا اقامت گزید و در همان‌جا درگذشت.
از جمله معدود آگاهی‌هایی که از خروج بوزجانی از بغداد وجود دارد، دیدار اوست با
ابوحیان توحیدی در شهر اَرَّجان (در نزدیکی بهبهان) که پیش از ۳۵۸ روی داده است
بوزجانی در بغداد، علاوه بر کارهای علمی، از جمله رصدها و پژوهشهای ستاره شناختی، به امور دیوانی نیز می‌پرداخت. به سبب اشتهار و فعالیت‌های بوزجانی، یکی از دهانه‌های سطح
کره ماه ، به نام او خوانده شده است.
بوزجانی در ۳۶۰، در مجلس مناظره ای که در دربار
عزالدوله میان دو تن از متکلمان عصر برپا شده بود حضور داشته
و در سال ۳۶۲ به همراه هیئتی برای آگاه کردن عزالدوله بختیار از اوضاع بحرانی بغداد به کوفه رفته است.
بوزجانی در بغداد، سرپرستی بیمارستانی را نیز به عهده داشته است
و در دومین دیدار بین ابوحیّان توحیدی و بوزجانی، که در ۳۷۰ در بغداد اتفاق افتاد، ابوالوفا که از وضع بد مالی ابوحیّان با خبر شده بود، او را در همین بیمارستان به کار گماشت.
بین ابوحیّان و بوزجانی نامه‌هایی نیز رد و بدل شده است که امروز، دست کم یکی از این نامه‌ها، که به نام «رسالة فی شکوی البؤس و رجاء المعونة» نیز نامیده شده، در دست است.
بوزجانی همچنین ابوحیّان توحیدی را به ابوعبدالله حسین بن احمد بن سعدان معرفی کرد و ابوحیّان توحیدی کتاب
الامتاع و المؤانسة خود را به خواست و تشویق بوزجانی به رشته تحریر درآورد.
بوزجانی با
ابوعلی حُبوبی ، ریاضیدان همعصر خویش، نیز مکاتبه داشته است. او با
ابوریحان بیرونی نیز به همفکری پرداخته که قاعدتاً این همفکری از طریق مکاتبه صورت می‌گرفته است. ابوحیّان توحیدی
و
ابونصر عراق از او با لقب شیخ یاد کرده اند، و این اشاره ابونصر عراق که او را «شیخنا» خطاب کرده، باعث شده است برخی بوزجانی را استاد ابونصر عراق بدانند، اما قربانی
با دلایلی این نظر را رد کرده است.نوآوری‌ها و کوشش‌های بوزجانی در ریاضیات و
نجوم زبانزد و مشهور است، اما پژوهشهای او در موسیقی از اشتهار کمتری برخوردار است.
قفطی
زمان
مرگ بوزجانی را سوم رجب ۳۸۸ ذکر کرده است، اما
ابن اثیر سال ۳۸۷ را ثبت کرده است. ادوارد ون دایک
این تاریخ را به نادرست ۳۷۶ آورده است.
پژوهشهای علمی بوزجانی که ما از آن‌ها آگاهی داریم پس از مهاجرت او از
خراسان به بغداد صورت گرفته است، و تنها صدیقی
از رصدخانه ای که او در بوزجان تأسیس کرده بوده نام برده است که در صورت صحت، این کار باید پیش از مهاجرت او صورت گرفته باشد.
فعالیت‌های علمی بوزجانی در
بغداد ، دامنه وسیعی از علوم مختلف، چون هندسه و مثلثات و حساب و نجوم، را دربر می‌گرفته و در هر کدام از اینها او به دستاوردهای بدیع و تازه ای رسیده است. کار مهم بوزجانی در مثلثات ابداع شکلِ ظلی است
که در حل مثلث قائم الزاویة کروی به کار می‌رود. بوزجانی
حالت خاص
شکل مغنی را در مثلث قائم الزاویه کروی نیز اثبات کرده است. قضیه اخیر در اثبات حالت کلی شکل مغنی برای مثلث کروی نامشخص به کار می‌رود
اثبات حالت کلی شکلِ مغنی را هم به بوزجانی نسبت داده‌اند ولی در این انتساب تردیدهایی وجود دارد. این که از بین ابونصر عراق، بوزجانی،
حامد بن خضر خجندی و
کوشیار گیلانی کدام یک نخستین بار به این رابطه دست یافته، محل بحث است
ابوریحان بیرونی در مقالید علم الهیئِه
ابداع این قضیه را به استاد خود، ابونصر عراق، نسبت داده است. اما این فرض نیز وجود دارد که ابونصر عراق و بوزجانی هر یک مستقل از دیگری به این رابطه دست یافته باشند
خواجه نصیرالدین طوسی نیز در کتاب کشف القناع عن اسرار شکل القطّاع
می گوید که هم ابونصر عراق هم ابوالوفا مدعی ابداع این روش بوده اند. او
هم
برهان ابونصر عراق و هم برهان ابوالوفا برای شکلِ مغنی را ذکر کرده است.
بوزجانی در یکی از رسایل خود از دو روش مبتنی بر
مثلثات کروی برای تعیین فاصله بغداد تا
مکه معظمه استفاده کرده است.
او همچنین روش‌های گوناگونی برای رسم شکل‌های مختلف هندسی با خط کش و پرگاری که فتحه آن ثابت شده باشد، ابداع کرده است
عمده پژوهش‌ها و نوآوری‌های ریاضی بوزجانی در مهمترین کتاب ریاضی او، کتاب فی مایحتاج الیه الکُتّاب و العُمّال من علم الحساب ذکر شده است. در سه منزل (فصل) نخست این کتاب، بوزجانی به بررسی اصول نظری ریاضی پرداخته و مفاهیم جدیدی چون انواع کسرها براساس تقسیم بندی و یافته‌های خود،
محاسبه آن‌ها و بسط کسرهای مرکب به کسرهای اصلی با استفاده از قواعد مخصوص و جدول‌های کمکی
ارائه کرده است. بوزجانی روشی ابداع کرد که به کمک آن نسبت به روش‌های پیشین، کسرها با سرعت بیشتری ساده می‌شوند. او در منزل دوم، نخستین مورد کاربرد
اعداد منفی در تاریخ ریاضیات در جهان
اسلام را آورده و از اصطلاح «دَیْن» (
وام ) برای این مفهوم استفاده کرده است.
از میان مسائل ریاضی مختلفی که بوزجانی با آن‌ها روبرو بوده است،
عمر خیام از مسئله ای یاد می‌کند که ابوسهل کوهی و ابوالوفای بوزجانی و ابوحامد صاغانی در دربار
عضدالدوله ، مدت‌های مدید برای حل آن کوشیدند، اما موفق نشدند؛ و در نهایت،
ابوالجود محمد بن احمد بن لیث ، از ریاضیدانان همعصر
ابوریحان بیرونی ، موفق به حل آن شد. این مسئله عبارت است از یافتن دو عدد که مجموع آن‌ها ده و مجموع مربع آن‌ها و خارج قسمت عدد بزرگتر به عدد کوچکتر برابر ۷۲ باشد.
بوزجانی، جیب زاویه نیم درجه را با دقت ۵ رقم شصتگانی به دست آورد که تا رقم چهارم شصتگانی یا تا رقم هشتم دهدهی با مقدار حقیقی مطابقت دارد.
پژوهشهای نجومی بوزجانی، در ناحیه ای در
بغداد به نام باب التِّبْن و در زمان حکومت عزالدوله دیلمی، انجام می‌شده است.
به نظر صاییلی این محل را باید رصدخانه شخصی ابوالوفا دانست. یکی از مهمترین کارهای نجومی ابوالوفا، که اطلاعاتی از آن باقی مانده، همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد
ماه گرفتگی ، در ۳۸۷ بوده است، ابوریحان در
خوارزم (به طول جغرافیایی '۱۰ ۵۹ شرقی) با ابوالوفا در بغداد (به طول جغرافیایی '۲۶ ۴۴ شرقی) قرار گذاشتند که هر دو آن را رصد نمایند و این کار برای یافتن اختلاف طول جغرافیایی این دو شهر صورت گرفت.
به نوشته ابوریحان بیرونی
در نتیجه این همکاری، اختلاف ساعت میان نصف النهارهای این دو شهر نزدیک به یک ساعت استخراج گردید که به مقدار واقعی بسیار نزدیک است. ابوریحان بیرونی
همچنین از رصدهایی که ابوالوفا در سال‌های ۳۶۵ و ۳۶۶ در بغداد انجام داده یاد می‌کند. بر اساس نوشته ابوریحان بیرونی ابوالوفا در کتاب
المجسطی خود مقدار میل کلی را '۳۵ ۲۳ به دست آورده بود
که کاملاً برابر مقدار امروزی آن، ولی ً۳۵ بیش‌تر از مقدار آن در زمان بوزجانی (قرن چهارم هجری) بوده است. ابوریحان بیرونی
همچنین عرض بغداد را، به نقل از المجسطی بوزجانی، '۲۵ ۳۳ نوشته است.
بوزجانی با رصدخانه ای که
شرف الدوله (از
امیران آل بویه ، متوفی ۳۷۹) در بغداد تأسیس کرده بود همکاری می‌کرد. سرپرستی ستاره شناسان این رصدخانه با
ابوسهل بیژن بن رستم کوهی بوده است و همکاران او، پس از آن‌که
رصد خود را به پایان رسانیدند، جملگی نسبت به صحت اعمال خود گواهی نامه ای تهیه کردند. ابوالوفا بوزجانی به همراه رستم کوهی و افراد دیگری، چون
صاغانی و
ابوالحسن مغربی و
ابوالحسین خوزی ، از جمله امضاکنندگان این گواهی نامه بودند.
در
زیج ممتحنِ
یحیی بن ابی منصور نسخه کتابخانه اسکوریال که به کوشش سزگین به چاپ رسیده صفحه ای شامل مشخصه‌های منسوب به بوزجانی وجود دارد.
ابوریحان بیرونی نیز در دو جا
از محاسبه مدت طول فصل‌های
بهار و
تابستان براساس یافته‌های ابوالوفا، و نیز از رصد محل اوج شمس
که او انجام داده بود، خبر می‌دهد.
ابوریحان بیرونی همچنین نوشته است که بوزجانی به محاسبه ادوار (روزهای گذشته از مبدأ یک تاریخ خاص) بر اساس رصدهای
بطلمیوس یا اصحاب امتحان (ممتحن)، اقدام نموده است.
در غرب، تاکنون پژوهشهای زیادی درباره بوزجانی صورت گرفته است که از آن جمله است پژوهش جنجال برانگیز سدیو ریاضیدان و ستاره شناس فرانسوی، در ۱۸۳۶ میلادی؛ او در این پژوهش، ادعا می‌کند که بوزجانی، نُه قرن پیش از
تیکو براهه ، منجم دانمارکی (متوفی ۱۶۰۱ میلادی)، «اختلاف سوم حرکت
ماه » (اختلاف محاذاة) را کشف کرده بوده است. این ادعا بحث‌های زیادی در انجمن‌های علمی فرانسه به وجود آورد تا این‌که کارا دو وو در ۱۸۹۲ میلادی، ضمن معرفی کتاب المجسطی بوزجانی، این ادعای سدیو را رد کرد.
ابن ندیم اینها را به او نسبت داده است: ۱) کتاب تفسیر کتاب خوارزمی فی الجبر و المقابلة؛ ۲) کتاب تفسیر دیوفنطس فی الجبر؛ ۳) کتاب البراهین علی القضایا التی استعمل دیوفنطس فی کتابه و علی ما استعمله هو فی التفسیر؛ ۴) کتاب استخراج ضلع المکعب و مال المال و مایترکب منهما که موضوع آن حل هندسی معادلات =a ۴ x، =a ۳ x و =b ۳ +ax ۴ x است؛ ۵) کتاب
زیج الکامل که به نوشته ابن ندیم
در سه مقاله بوده است. نیامدن نام کتاب المجسطی ابوالوفا در الفهرست، باعث این گمان شده است که گویا الکامل همان المجسطی باشد،
اما قربانی
این گمان را رد کرده است؛ ۶)
زیج الواضح یکی دیگر از
زیجهای منسوب به ابوالوفا است که مشخصه‌های نجومی مذکور در آن مورد استفاده مؤلفان پس از وی قرار گرفت
ابوریحان بیرونی در
افراد المقال از
زیج ابوالوفا نام می‌برد، اما روشن نیست که منظور او همان
زیج الواضح باشد. ابن ندیم
این کتاب را نیز دارای سه مقاله دانسته است؛ ۷) او همچنین
از شرح ابوالوفا بر اصول اقلیدس خبر می‌دهد که موفق به اتمام آن نشده است.
قفطی
نیز کتاب تفسیر کتاب ابرخس فی الجبر و کتاب العمل بالجدول الستینی را علاوه بر کتاب‌های یاد شده، به او نسبت داده است. پینگری این کتاب را به احتمال بخشی از کتاب المنازل دانسته است. اگرچه از کتاب ابرخس (هیپارخوس) در جبر اطلاعی در دست نیست، اما ابن ندیم نیز
هنگام ذکر ابرخس می‌گوید که بوزجانی آن را ترجمه، شرح و اصلاح کرده است. بغدادی
کتاب مطالع العلوم المتعلمین را که ابن ندیم
به عموی بوزجانی نسبت داده، از خود ابوالوفا می‌داند.
ابن خلکان کتابی در استخراج اوتار به بوزجانی نسبت داده است. وپکه قولی از بوزجانی در یک نسخه خطی عربی درباره اندازه گیری محیط دایره یافته است که به موضوع رساله مورد نظر ارتباط دارد قربانی و شیخان
این متن و بررسی ریاضی آن را از مقاله وپکه به فارسی برگردانیده اند.
ابن اکفانی از کتاب مختصر فی فن الایقاع بوزجانی در موسیقی نام برده است.
المجسطی ، یکی از کتاب‌های مهم بوزجانی در ریاضی و هیئت است که سزگین نسخه ای ناقص از آن را در پاریس معرفی کرده است. کندی
این کتاب را همان
زیج الواضح او می‌داند که نتیجه رصدهای ابوالوفا و همکارانش در حوالی ۳۶۰ در بغداد بوده است
کارا دو وو مطالب کتاب المجسطی ابوالوفا را بر اساس نسخه پاریس بررسی کرده است. طبق توضیحات او، این کتاب را می‌توان به سه بخش عمده شامل مثلثات، به کار بردن دستورهای مثلثاتی درباره رصدها، و فرضیه سیارات تقسیم کرد.
کتاب فی مایحتاج الیه الصانع من اعمال الهندسه، کتاب بوزجانی در
هندسه که نام آن در
الفهرست نیامده است و سزگین چند نسخه خطی از آن را معرفی کرده است. این کتاب را، که معمولاً به اختصار اعمال هندسی خوانده می‌شود، یکبار
نجم الدین محمود و
ابواسحاق کوبنانی و بار دیگر مترجمی ناشناخته تحت عنوان کتاب تجارت به فارسی ترجمه و
کمال الدین ابن یونس و
محمدباقر یزدی آن را به عربی و فارسی شرح کرده اند
در شرح فارسی محمدباقر یزدی با عنوان فتوحات غیبیه نام این اثر براهین اعمال الهندسیة آمده و پینگری به نادرست براهین اعمال الهندسیة را رساله مستقلی از بوزجانی دانسته است. وپکه معتقد است که اعمال هندسی از ابوالوفا نیست، بلکه یکی از شاگردانش از روی درس‌های ابوالوفا آن را پدید آورده است. وی (۱۸۵۵ میلادی) این کتاب را براساس ترجمه فارسی آن به فرانسه ترجمه و تجزیه و تحلیل کرده است. کراسنووا نیز در ۱۹۶۶ ترجمه روسی این کتاب را، بر اساس نسخه استانبول منتشر کرده است. قربانی و شیخان
عکس نسخه ای از این کتاب محفوظ در کتابخانه ایاصوفیه را به‌طور کامل به چاپ رسانده اند؛ تحریر نه چندان دقیقی نیز از ترجمه نجم الدین محمود و ابواسحاق کوبنانی از این کتاب را علیرضا جذبی با عنوان هندسة ایرانی: کاربرد هندسه در عمل در ۱۳۶۹ ش انتشار داده است. سزگین و قربانی
نسخه ای از کتاب الحیل الروحانیة و الاسرار الطبیعیة فی دقائق الاشکال الهندسیة، محفوظ در اوپسالای سوئد، را معرفی کرده، آن را به ابونصر فارابی نسبت داده‌اند و احتمال داده‌اند که بوزجانی در تألیف کتاب فی مایحتاج... از آن استفاده کرده باشد، اما این نسخه در اصل دستنویسی از کتاب فی مایحتاج... است که برگ‌های افزوده به ابتدا و انتهای آن باعث انتساب نادرست آن به فارابی شده است.
کتاب فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب، مهمترین کتاب ابوالوفا در
حساب است که آن را منازل، یا
منازل السبع نیز می‌نامند.
این کتاب را بوزجانی به نام
عضدالدوله دیلمی تألیف کرده است. سه فصل اول این کتاب درباره اعمال حساب و مساحت و چهار فصل دیگر آن درباره
صرافی ،
تجارت ،
مالیات و مانند آن است. سزگین چند نسخه خطی از این کتاب را معرفی کرده، و سعیدان در ۱۳۵۰ش/ ۱۹۷۱، این کتاب را بر اساس دو نسخه خطی تصحیح و چاپ کرده است. علاوه بر نسخه‌هایی که سعیدان
و سزگین ذکر کرده‌اند نسخه‌هایی نیز در دوبلین و اسکوریال وجود دارد. وپکه (۱۸۵۵ میلادی) عناوین باب‌های این کتاب را به زبان فرانسه ترجمه کرده و مدوی نیز قسمت‌هایی از آن را به روسی برگردانده است.
در باب آخر (هفتم) از منزل سوم این کتاب، بوزجانی به شرح ساخت آلتی برای اندازه گیری فاصله‌ها، ارتفاع کوه‌ها، عرض رودخانه‌ها و عمق چاه‌ها و کارهایی از این قبیل پرداخته است.
این وسیله از عضاده‌ای با دولِبْنِه تشکیل می‌شد که بر روی سطحی افقی نصب می‌شد و بسیاری از کارهای
اسطرلاب را انجام می‌داد و ظاهراً بی شباهت به ربع دیواری نبود.
زیج شامل، یکی از
زیج‌هایی است که آن را به بوزجانی نسبت می‌دهند اما کندی
انتساب این کتاب را به بوزجانی رد کرده است.
علاءالدین القوشی المنانی شرحی به نام الکامل بر این کتاب نوشته است
رساله فی ترکیب عدد الوفق فی المربعات، رساله ای درباره مربع‌های وفقی است که نسخه‌ای از آن را که در ترکیه محفوظ است، معرفی کرده است.
رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات و اخذ تفاضلهما، رساله ای است که بوزجانی در پاسخ پرسش
ابوبشر حسن بن سهل منجم تکریتی نوشته است.
نسخه منحصر به فرد این اثر در کتابخانه مرکزی
آستان قدس رضوی وجود دارد.
بوزجانی این رساله را به نام
بهاءالدوله ابونصر فیروز (۳۶۱ـ۴۰۳)، پادشاه
آل بویه ، نوشته است.
رسالة الارثماطیقی که آن را المدخل الی صناعة الارثماطیقا و المدخل الحفظی الی صناعة الارثماطیقا نیز می‌نامند. سزگین چند نسخه از دستنویس‌های این کتاب را معرفی کرده است؛
رساله فی معرفة الابعاد بین المساکن، رساله کوتاهی است که بوزجانی در آن با دو روش متفاوت فاصله شهر
بغداد تا
مکه را تعیین کرده است. از این رساله نسخه‌ای در مجموعه خطی به نام دستور المنجمین در پاریس نگهداری می‌شود.
آقایانی چاوشی
این رساله را بررسی کرده و به پژوهش کندی درباره این رساله، با عنوان > «ابوالوفا فاصله بغداد تا مکه را محاسبه می‌کند» <، اشاره نموده است.
رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک، که نام کامل آن رساله الی احمد بن علی بن السکر فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک من قوس النهار و ارتفاع نصف النهار و ارتفاع الوقت است
و رساله ای است که بوزجانی در پاسخ سؤال
احمد بن علی بن السکر برای تعیین اوقات روز از روی ارتفاع
خورشید نوشته است. این رساله، که نسخه ای از آن در
هند وجود دارد، در مجموعة الرسائل المتفرقة فی الهیئة للمتقدمین و معاصری البیرونی در ۱۳۶۷ در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است. نادر متن آن را از نظر ریاضی مورد بررسی قرار داده است.
رساله قوس قزح که سزگین نسخه ای از آن را، که در
مصر است، معرفی کرده است.
جواب ابی الوفا محمد بن محمد البوزجانی عما سأله الفقیه ابوعلی بن حارث الحبوبی عن ایجاد مساحة المثلث بدلالة الاضلاع بدون معرفة الارتفاع. این رساله را به نام
مساحة المثلث نیز معرفی کرده اند. روش بوزجانی در این رساله، یعنی یافتن مساحت مثلث با استفاده از اضلاع آن بدون آن‌که ارتفاعش در دست باشد، تکامل یافتة روش ایرن (هرون) اسکندرانی (قرن اول میلادی) است. کندی و موالدی
محتویات این رساله را از نظر هندسی بررسی کرده اند.
رساله ای درباره انواع
عدد و نسبت که آن را با نام‌های رساله فی النسب و التعریفات
و رسالة فی الحساب (نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش ۶۶۵۷) و رسالة فی الاصطلاحات الریاضیة
خوانده اند. این گمان قربانی
که این رساله ممکن است جزئی از کتاب مایحتاج الیه الکتاب و العمّال من علم الحساب باشد، صحیح نیست؛
کتاب فی عمل المسطرة و البرکار و الکونیا. روزنفلد و طوقان
نسخه ای از آن را در قاهره معرفی کرده اند.
رساله ای در هندسه از بوزجانی متعلق به کتابخانه ظاهریه که در فهرست آن کتابخانه
شرح مجسطی نامیده شده است. این کتاب در سیزده مقاله نوشته شده و با توجه به عناوین باب‌های آن، ارتباطی با مجسطی بطلمیوس یا بوزجانی ندارد.
(۱) آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج ۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ش.
(۲) جعفر آقایانی چاوشی، «روش ابوالوفای بوزجانی برای محاسبه فاصله بغداد تا مکه معظمه»، فرهنگ (ویژه تاریخ علم)، سال۹و۱۰، ش ۲۰ـ۲۱ (زمستان ۱۳۷۵).
(۳) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج ۷، چاپ محمد یوسف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۴) ابن اکفانی، کتاب ارشاد القاصد الی أسنی المقاصد، مصر ۱۳۱۸/۱۹۰۰.
(۵) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، قم ۱۳۶۴ش.
(۶) ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، بیروت (بی تا).
(۷) ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ش.
(۸) ابن وردی، تاریخ ابن الوردی، قاهره ۱۲۸۵.
(۹) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، قاهره ۱۳۲۵ـ۱۳۲۶/۱۹۰۷ـ ۱۹۰۸.
(۱۰) علی بن محمد ابوحیان توحیدی، رسائل ابی حیان توحیدی، چاپ ابراهیم کیلانی، (دمشق، بی تا).
(۱۱) علی بن محمد ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت (بی تا).
(۱۲) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة، چاپ ادوارد زاخائو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۱۳) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، رسائل البیرونی: افراد المقال فی امر الظلال، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/ ۱۹۴۸.
(۱۴) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶.
(۱۵) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ش.
(۱۶) ابونصر عراق، رسائل ابی نصر منصور بن عراق الی البیرونی: القسی الفلکیة، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷.
(۱۷) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج ۶، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۱۸) محمد بن محمد بوزجانی، رسالة فی اقامة البرهان علی الدائر من الفلک، حیدرآباد ۱۳۶۷.
(۱۹) محمد بن محمد بوزجانی، رساله فی جمع اضلاع المربعات و المکعبات، نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۱/۵۵۲۱.
(۲۰) محمد بن محمد بوزجانی، «کتاب ابی الوفاء محمد بن محمد البوزجانی فی مایحتاج الیه الکتاب و العمال و غیرهم من علم الحساب»، در تاریخ علم الحساب العربی، ج ۱، چاپ احمد سلیم سعیدان، (عمان ۱۹۷۱).
(۲۱) محمد بن محمد بوزجانی، المجسطی، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه، ش ۲۴۹۷.
(۲۲) دارالکتب الظاهریة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الریاضیات، وضعه محمد صلاح عایدی، دمشق ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(۲۳) دانشگاه تهران کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج ۲، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۲۴) دانشنامه ایران و اسلام، زیرنظر احسان یارشاطر، ذیل «ابوالوفای بوزجانی» (از هاینریش سوتر).
(۲۵) جمیل رجب و ادوارد استوارت کندی، «وصف مخطوطة الظاهریة (دمشق) رقم ۴۸۷۱»، مجلة تاریخ العلوم العربیة، ج ۵، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۱).
(۲۶) زندگینامه علمی دانشوران، زیرنظر احمد بیرشک، تهران ۱۳۶۹ ش ـ، ذیل «بوزجانی» (از آ پ یوشکه ویچ).
(۲۷) م ر صدیقی، «ریاضیات و نجوم»، ترجمه احمد آرام در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمد شریف، تهیه و گردآوری ترجمه فارسی زیرنظر نصرالله پورجوادی، تهران ۱۳۶۲ـ ۱۳۷۰ ش.
(۲۸) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۱، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن ۱۳۸۱/۱۹۶۲.
(۲۹) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
(۳۰) ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی نامه، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۳۱) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۳۲) ابوالقاسم قربانی و محمدعلی شیخان، بوزجانی نامه: شرح احوال و آثار ریاضی ابوالوفا بوزجانی ریاضیدان و منجم بزرگ ایرانی، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۳۳) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، چاپ لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۳۴) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱.
(۳۵) جوئل کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه: انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۳۶) ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در
زیجهای دورة اسلامی، ترجمه محمد باقری، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۳۷) ادوارد استوارت کندی و مصطفی موالدی، «ابوالوفاء البوزجانی و نظریة ایرن الاسکندرانی»، مجلة تاریخ العلوم العربیة، ج ۳، ش ۱ (۱۹۷۹).
(۳۸) غلامحسین مصاحب، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۳۹) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ ش.
(۴۰) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران (۱۳۴۹ ش).
(۴۱) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، کشف القناع عن اسرار شکل القطاع، نسخه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ش ۵۳۹۱.
(۴۲) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۴۳) یحیی بن ابی منصور،
الزیج المأمونی الممتحن، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه اسکوریال، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بوزجانی»، شماره۲۰۵۳.
