ابن عقده
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ عُقْده، ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید
همدانی (۱۵
محرم ۲۴۹-۷
ذیقعده ۳۳۲ق/ ۱۰ فوریه ۸۶۳ - اول ژوئیه ۹۴۴م)، محدث بزرگ
شیعی است.
عقده لقب پدر وی می‌باشد که از
وراقان و معلمان
کوفه بود.
خاندان او از طریق
ولاء عتق با
بنی هاشم (ظاهراً شاخه
عباسی آن) و نیز با
قبیله همْدان (شاخه سبیع) خویشاوند بوده‌اند
و شهرت
ابن عقده به
همدانی به همین جهت بوده است.
ابن عقده بیشتر
عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش
ابن جعابی تنها ۳ سفر به
بغداد داشته است.
نظر به اینکه
ابن عقده در سفر خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع
حدیث کرده است (د ۲۷۲ق/ ۸۸۶م)،
سفر وی به این شهر باید پیش از ۲۷۲ق بوده باشد. تعیین دقیق‌تر تاریخ این سفر تنها بر اساس
حدس ممکن است. نعمانی
اسنادی ارائه کرده که نشان می‌دهد
ابن عقده در فاصله
سالهای ۲۶۲-۲۶۶ق/ ۸۷۶ -۸۸۰م و ۲۷۱-۲۷۷ق/ ۸۸۴ -۸۹۰م استماعاتی داشته که بنابر قراین خارجی احتمالاً در کوفه صورت گرفته است. بنابراین نخستین سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصله ۲۶۶-۲۷۱ق بوده است. سفر دوم وی به بغداد که در آن از احمد بن یحیی صوفی (د ۳۰۶ق)
استماع حدیث کرده،
طبعاً پیش از ۳۰۶ق/ ۹۱۸م صورت گرفته است و این امر با اطلاعاتی که
ابن‌ِ جِعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد.
این سفر پیش از ۳۱۸ق یعنی سال
وفات یحیی بن صاعد
پایان یافته، زیرا در این تاریخ
ابن عقده به کوفه بازگشته بوده است.
درباره سفر سوم وی به بغداد تنها می‌دانیم که وی در ۳۳۰ق/ ۹۴۲م در جامع رصافه و
مسجد براثا حدیث گفته است.
خطیب نیز تصریح کرده که این سفر در اواخر عمر وی صورت گرفته و وی چندی پس از بازگشت به کوفه درگذشته است.
ابن عقده مذهب زیدی جارودی داشت و تا پایان عمر بر آن پایدار بود.
پدر وی نیز زیدی مذهب بوده است.
ابن عقده در مسجد براثا در ملا عام احادیثی در
طعن شیخین روایت می‌کرده که موافق تعالیم جارودیه است، با اینهمه حتی روایت حدیثی در فضیلت
عثمان به وی نسبت داده شده است.
ابن عقده در حفظ حدیث زبانزد بود و به روایتی حافظ ۱۰۰ هزار حدیث بوده و بر
سند و
متن تنها ۳۰۰ هزار حدیث، از احادیث
اهل بیت وقوف داشته است.
احاطه وی بر حدیث به اندازه‌ای بود که آنگاه که
یحیی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روایتی در مورد شیخی که حدیث از او شنیده بود دچار خطا گشت،
ابن عقده لغزش او را آشکار ساخت.
البته خود وی نیز نمی‌توانسته عالی از لغزش باشد. یکی از این لغزش‌ها که در پرسشهای
حاکم نیشابوری از دار قطنی به آن اشاره شده، حدیث
ابن عمر در
غسل جمعه است که
ابن عقده آن را از طریق ثوری از ابواسحاق از نافع نقل کرده، ولی دار قطنی و حاکم نیشابوری
معتقد بودند که وی اشتباهاً
یحیی بن وثاب را به نافع بدل کرده است.
اگر چه این حدیث از طریق ابواسحاق از نافع نیز روایت شده،
لیکن آنچه از طریق ثوری از ابواسحاق شناخته شده، حدیث یحیی بن وثاب است نه نافع.
از نظر
رجالی،
ابن عقده بین
امامیه مقبولیت عام داشته و بخش عمده‌ای از اصول
شیعه توسط او روایت شده
و حدیث او به وفور در
کتب اربعه وارد شده است. از قدمای امامیه،
نعمانی،
طوسی و
نجاشی بر وثوق وی تأکید داشته‌اند، ولی در
قرون بعد
علامه حلی و
ابن داوود حلی ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آورده‌اند. در میان علمای رجال
اهل سنت ابوعلی حافظ او را
مدح کرده است،
لیکن برخی نیز وی را مورد
طعن قرار داده‌اند. با دقت در عبارات می‌توان احتمال داد که عامل طعن و
جرح او بیشتر اعتماد وی بروجادات
و گاه استغراب احادیث یا حتی
تشیع او بوده است.
اما در مورد صحت نسبتهایی چون
تدلیس،
حیله و
کذب به وی،
باید تردید کرد.
ابن عقده، خود به عنوان یک رجالی بین امامیه مطرح بوده و جرح و تعدیل‌ِ او در کتب رجالی ایشان مورد توجه بوده است.
وی بجز نقل حدیث، به روایات تاریخی نیز پرداخته و وجود عناوینی چون
کتاب الشوری و
کتاب یحیی بن الحسین بن زید و اخباره، در میان آثار مفقود او دال بر این مدعاست. بخش قابل توجهی از روایات تاریخی منقول در
مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی نیز برگرفته از مرویات
ابن عقده است.
ابن عقده از مشایخ بسیاری در کوفه و
بغداد استماع کرد که از میان ایشان می‌توان از
ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه،
احمد بن ابی خیثمه،
حمید بن زیاد و
علی بن حسن بن فضّال نام برد.
خطیب،
ذهبی،
و
خوئی فهرستی شامل برخی مشایخ
ابن عقده را آورده‌اند.
در میان راویان
ابن عقده محدثان مشهوری چون
محمد بن یعقوب کلینی،
ابوالحسن دارقطنی،
ابوالقاسم طبرانی،
ابوالفرج اصفهانی،
ابوغالب زراری،
ابن ابی زینب نعمانی،
ابن عدی جرجانی،
ابوحفص بن شاهین،
ابن جعابی و
هارون بن موسی تَلْعُکبری دیده می‌شوند.
محدثانی از فرق مختلف از زیدی و امامی و
سنی از
ابن عقده روایت کرده‌اند.
فهرستی از راویان وی را خطیب،
ذهبی
و اردبیلی
آورده‌اند.
اثری با عنوان ذکر النبی (صلی الله علیه و اله وسلم) منسوب به
ابن عقده با
ترجمه انگلیسی نبیه عبود در ۱۹۵۷م در «پاپیروسهای ادبیات عرب» در شیکاگو به چاپ رسیده است، این اثر احتمالاً همان است که طوسی از آن به عنوان
ذکر النبی (صلی الله علیه و اله وسلم) و
الصخرة و الراهب و طرق ذلک، یاد کرده است.
جزئی از احادیث
ابن عقده در ۶ برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ظاهریه
موجود است.
۱.
تفسیر القرآن، نجاشی
نسخه‌ای از آن را دیده است.
ابن طاووس نیز نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در
سعد السعود و
محاسبة النفس از آن نقل کرده است؛
۲.
الرجال. این کتاب که در مورد راویان
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) تألیف شده بود. به گفته طوسی در تألیف
الرجال کلاً مورد استفاده وی قرار گرفته است.
در مورد اطلاعاتی که به نقل از
ابن عقده در رجال
علامه حلی و
ابن داوود،
گاه در مورد اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) و گاه در مورد اصحاب دیگر
ائمه (علیه‌السلام)
آمده، باید گفت از نسخ یا نسخه‌هایی اتخاذ شده که در
قرن ۷ق موجود بوده‌اند، زیرا این اطلاعات در هیچ یک از منابع دیگر آن دو دیده نمی‌شود. ولی آن نسخه یا نسخه‌ها به همراه کتاب الرجال، احتمالاً برخی دیگر از آثار رجالی
ابن عقده را نیز شامل می‌شده است؛
۳.
الولایة. در این کتاب مؤلف حدیث
غدیر را از ۱۰۵ طریق گردآورده بوده است.
کتاب مذکور یکی از منابع مورد استفاده ابوموسی مدینی (د ۵۸۱ق) در تدوین
مستدرک معرفة الصحابة ابن منده بوده است.
نیز نسخه‌ای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احادیث مندرج در آن را در
طرائف آورده است. طوسی در فهرست اسامی برخی دیگر از آثار
ابن عقده را ارائه کرده، لیکن عبارت وی نشان می‌دهد که وی تمام این آثار را شخصاً ندیده و اسامی آن‌ها را از
ابن صلت اهوازی، شاگرد
ابن عقده گرفته بوده است. نجاشی
ضمن نقل کلام طوسی تنها دو عنوان بر عناوین وی افزوده است.
ابن شهر آشوب نیز کتاب
التسمیة فی فقه اهل البیت بالاخبار را به فهرست طوسی افزوده که شاید مأخوذ از برخی نسخ فهرست بوده باشد. افزون بر آنچه ذکر شد
ابن شهر آشوب
و
ابن طاووس
سه اثر دیگر از
ابن عقده تحت عناوین
الدلائل،
المجموع و تسمیة المشایخ در دست داشته‌اند. در
سده‌های ۶ و ۷ق/۱۲ و ۱۳م آثار دیگری نیز از
ابن عقده موجود بوده که تعیین هویت آن‌ها نیاز به تحقیق بیشتری دارد.
(۱)
ابن اثیر، اسدالغایة، قاهره، ۱۲۸۶ق.
(۲) محمد
ابن بابویه، التوحید، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
(۳) محمد
ابن بابویه، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، نجف، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰م.
(۴) احمد
ابن حجر عسقلانی، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
(۵) احمد
ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
(۶) حسن
ابن داوود حلی، الرجال، به کوشش جلال‌الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۷) محمد
ابن شاذان، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
(۸) محمد
ابن شهر آشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۹) محمد، المناقب، قم، مؤسسة انتشارات علامه.
(۱۰) علی
ابن طاووس، الامان، قم، مکتبة المفید.
(۱۱) علی
ابن طاووس، سعد السعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
(۱۲) علی
ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق.
(۱۳) علی
ابن طاووس، فتح الابواب، به کوشش حامد الخفاف، بیروت، ۱۴۰۹ق.
(۱۴) علی
ابن طاووس، محاسبة النفس، تهران، مرتضوی.
(۱۵) علی
ابن طاووس، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
(۱۶) عبدالله
ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۷) احمد
ابن عیاش، مقتضب الاثر، قم، مکتبة الطباطبائی.
(۱۸) محمد
ابن ماجه، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
(۱۹) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
(۲۰) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۲۱) محمد اردبیلی، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۲۲) شرف‌الدین علی استرابادی، تأویل الایات الظاهرة، قم، ۱۴۰۷ق.
(۲۳) حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق.
(۲۴) علی خزاز، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
(۲۵) احمد خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۲۶) ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، نجف، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۲۷) محمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
(۲۸) ابوغالب زراری، رسالة فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
(۲۹) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
(۳۰) فضل طبرسی، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق.
(۳۱) محمد طوسی، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
(۳۲) محمد طوسی، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
(۳۳) ظاهریه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحدیث).
(۳۴) حسن علامه حلی، الرجال، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
(۳۵) محمد کلینی، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
(۳۶) یوسف مزی، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
(۳۷) محمد مفید، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
(۳۸) محمد مفید، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
(۳۹) علی منتجب‌الدین، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق.
(۴۰) احمد نجاشی، الرجال، قم، ۱۴۰۷ق.
(۴۱) محمد نعمانی، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌عقده»، ج۴، ص۱۵۲۸.
