ابن سینا (آثار)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسین
بن عبدالله بن علی بن سینا (۳۷۰- ۴۲۸ق/۹۸۰- ۱۰۳۷م)، معروف به
ابوعلی سینا، ابن سینا و ملقب به شیخ الرئیس، بزرگ‌ترین فیلسوف مشایی و پزشک نامدار
ایران در
جهان اسلام در
قرن چهارم و پنجم هجری قمری بود. وی
علی‌رغم زندگانی ناآرام و پرحادثه خود، اندیشمند و نویسنده‌ای پرکار بوده و در زمینه‌های مختلف از جمله
منطق،
فلسفه،
عرفان،
پزشکی و ... دارای آثار و تألیفات با ارزشی است.
ابن سینا،
علی‌رغم زندگانی ناآرام و پر حادثه خود، اندیشمند و نویسنده‌ای پرکار بوده است. آنچه از نوشته‌های خرد و کلان وی بر جای مانده است، نماینده ذهنی فعال و پویاست که گویی در هر شرایطی، حتی در سخت‌ترین و توان فرساترین آنها، از فعالیت و خلاقیت باز نمی‌ایستاده است. استعداد وی در فراگیری و حفظ خوانده‌ها و آموخته‌ها زبانزد همگان بوده است و چنانکه در سرگذشتش دیدیم، خود او نیز به توانایی شگرف خویش در یادگیری در دوران نوجوانیش اشاره می‌کند. حافظه نیرومند وی کار تالیف را نیز بر او آسان می‌ساخت.
شاگردش
ابوعبید جوزجانی می‌گوید هنگامی که ابن سینا متواریا در خانه ابوغالب عطار به سر می‌برد، از او خواسته بود که نوشتن بقیه کتاب شفا را به پایان رساند و سپس می‌افزاید که در این هنگام، ابن سینا هیچ کتابی یا مرجعی در اختیار نداشت؛ هر روز ۵۰ ورق می‌نوشت، تا اینکه همه «طبیعیات» و «الهیات» شفا و سپس بخشی از «منطق» را به پایان آورد.
جوزجانی در جای دیگری از سرگذشت ابن سینا می‌گوید «من بیست و پنج سال در خدمت و مصاحبت او بودم و هرگز ندیدم که هرگاه کتاب تازه‌ای به دستش می‌رسید، آن را از آغاز تا پایان بخواند، بلکه یک‌باره به
قسمت‌های دشوار و مسائل پیچیده آن و نظریات نویسنده کتاب می‌پرداخت تا به مرتبه وی در آن دانش و درجه فهم او پی ببرد.»
تالیفات ابن سینا را از ۱۸۰ تا ۲۵۰ کتاب و رساله کوچک و بزرگ شمرده‌اند، برای آگاهی از مجموعه نوشته‌های اصیل ابن سینا و نوشته‌های منسوب به وی، اکنون فهرست جامعی به کوشش
یحیی مهدوی در دست است که ما را از همه کوشش‌های دیگر در این راه بی‌نیاز می‌سازد. فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا در این فهرست ۱۳۱ نوشته اصیل از ابن سینا و ۱۱۱ اثر منسوب به وی یا نوشته‌هایی با عنوان‌های دیگر معرفی شده است.
ما در اینجا تنها نوشته‌های چاپ شده و ترجمه شده به زبان‌های دیگر را ذکر می‌کنیم.
دامنه محتوی این آثار بسیار وسیع است، از تفسیر بعضی از
سوره‌های قرآن و رساله‌هایی در
عشق و
عرفان گرفته تا کتاب‌هایی در ریاضیات و اخترشناسی و فلسفه و منطق.
شاهکار مشائی و بزرگ‌ترین اثر وی کتاب الشفاء است که به قولی مفصل‌ترین دائره المعارفی است که در تمام زبان‌ها به دست یک نفر نوشته شده است.
از این مهم‌ترین اثر فلسفی ابن سینا، بخش‌های «
طبیعیات» و «
الهیات» برای نخستین‌بار یک چاپ سنگی در
تهران (۱۳۰۳ ق/ ۱۸۸۶ م) منتشر شده است. بخش «
منطق» و همه بخش‌های دیگر آن از ۱۹۵۲ تا ۱۹۸۳ م به مناسبت هزاره تولد ابن سینا، زیر نظر ابراهیم مذکور و به کوشش شماری از محققان دیگر در
قاهره منتشر شده است.
بخش «برهان» از «منطق» شفا، جداگانه به کوشش عبدالرحمن بدوی در قاهره، ۱۹۵۴ م (چاپ دوم ۱۹۶۶ م) منتشر شده است. متن عربی و ترجمه فرانسوی بخش روان‌شناسی (کتاب النفس) شفا را، یان باکوش در دو جلد، در ۱۹۵۶ م در پراگ و متن عربی آن را فضل الرحمن در آکسفورد (انگلستان) منتشر کرده است. ترجمه قدیمی لاتینی آن نیز برای نخستین‌بار در ۱۵۰۸ م در ونیز ایتالیا و چاپ انتقادی جدید آن ترجمه به کوشش سیمون فان ریت در دو جلد زیر عنوان «ابن سینای لاتینی، کتاب درباره روان» در لوون سویس در سال‌های ۱۹۶۸ و ۱۹۷۲ م همراه مقدمه‌ای درباره نظریات روان‌شناسی ابن سینا از ج. وربکه منتشر شده است. چاپ انتقادی جدید ترجمه لاتینی «الهیات» شفا نیز به کوشش سیمون فان ریت، با مقدمه‌ای از وربکه در دو جلد در سال‌های ۱۹۷۷ و ۱۹۸۰ م در لوون سویس انتشار یافته است.
کتاب
النجاه که مطالب آن مختصر و گزیده‌ای از مطالب شفا است، از مهم‌ترین نوشته‌های ابن سیناست که فشرده فلسفه وی را در بر دارد.
نخستین‌بار در ۱۳۳۱ ق/ ۱۹۱۳ م، به کوشش محیی‌الدین صبری الکردی و بار دوم در ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م، در قاهره منتشر شد. چاپ دیگری از آن به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه در ۱۳۶۴ ش در
تهران انتشار یافته است. بخش «الهیات» آن به وسیله نعمت‌الله کرم به لاتینی ترجمه و در ۱۹۲۶ م در
رم منتشر شده است. ترجمه انگلیسی بخش «نفس» (روان‌شناسی) آن نیز به وسیله فضل‌الرحمن در کتابش به عنوان «روان‌شناسی ابن سینا» نخست در ۱۹۵۲ م و بار دوم در ۱۹۸۱ م در لندن منتشر شده است.
ظاهرا آخرین نوشته ابن سینا و از برجسته‌ترین آثار اوست. نثر عربی ادبی شیوا از ویژگی‌های آن است. نخستین‌بار به کوشش ژ. فورژه در ۱۸۹۲ م در لیدن و دومین‌بار در سه جلد (چهار بخش) همراه با شرح
نصیرالدین طوسی بر آن، به کوشش سلیمان دنیا میان سال‌های ۱۹۵۷- ۱۹۶۰ م در قاهره منتشر شده است. ترجمه فرانسوی آن به وسیله ابن سینا شناس فرانسوی، آن ماری گواشون در ۱۹۵۱ م در پاریس انتشار یافته است.
الانصاف نوشته بزرگی بوده است که به گفته خود ابن سینا، نزدیک به ۲۸ هزار مساله را در بر می‌گرفته است. تنها دست‌نوشته آن در حمله
مسعود غزنوی به
اصفهان به تاراج رفت. ابن سینا، به گفته خودش، قصد داشته است که اگر فرصتی و فراغتی یابد آن را دوباره بنویسد، اما ظاهرا به این کار موفق نشده است. پاره‌هایی از این نوشته را
عبدالرحمن بدوی یافته و در مجموعه‌ای به نام
ارسطو عند العرب، (قاهره، ۱۹۴۷ م: چاپ دوم، کویت، ۱۹۷۸ م) منتشر کرده است.
در این مجموعه همچنین شرح ابن سینا بر کتاب دوازدهم متافیزیک (مابعدالطبیعه) ارسطو
و شرح وی بر تکه‌هایی از اثر لوجیا منسوب به ارسطو و پاره‌هایی از کتاب
المباحثات ابن سینا
و نیز تعلیقات بر حواشی کتاب النفس ارسطو
یافت می‌شود.
ا. ف. مرن از ۱۸۸۹ تا ۱۸۹۹ م برخی از نوشته‌های ابن سینا را در چهار جزء زیر عنوان «
رسائل عرفانی ابن سینا»، همراه ترجمه آزاد فرانسوی، تدوین و در لیدن منتشر کرده است. در این مجموعه، این نوشته‌ها یافت می‌شود: «
رسالة حی بن یقظان» (در جزء یکم)، «
رسالة الطیر» (در جزء دوم)، «رسالة فی ماهیة العشق»، «رسالة فی ماهیة الصلاة»، «رسالة فی معنی الزیارة» (هر سه در جزء سوم) و «رسالة فی القدر» (در جزء چهارم). افزون بر اینها، مجموعه‌ای از رسائل ابن سینا با عنوان جامع البدایع در ۱۳۳۵ ق/ ۱۹۱۷ م در قاهره منتشر شد که علاوه بر رساله «شرح سورة الاخلاص» شش رساله را که در مجموعه‌های مرن یافت می‌شود، نیز در بر دارد. در ۱۳۵۴ ق/ ۱۹۳۵ م نیز مجموعه‌ای با عنوان مجموعة رسائل الشیخ الرئیس به کوشش
عبدالله بن احمد العلوی در حیدر آباد منتشر شد که افزون بر برخی از رسائل نامبرده در بالا، «رسالة فی السعادة» و «رسالة فی الذکر» را نیز در بر می‌گیرد. در ۱۹۵۳ م، حلمی ضیا اولکن نیز مجموعه‌ای از رسائل ابن سینا را با عنوان رسائل ابن سینا ۲، در
استانبول منتشر کرده است که این نوشته‌ها را در بر می‌گیرد: «جواب ست عشرة مسالة لابی ریحان»، «اجوبة مسائل سال عنها ابو ریحان»، «مکاتبة لابی
علی بن سینا»، «رسالة فی ابطال احکام النجوم»، «مسائل عن احوال الروح»، «اجوبة عن عشرة مسائل»، «رسالة فی النفس و بقائها و معادها» و «الجواب لبعض المتکلمین». رساله حی
بن یقظان بار دیگر در ۱۹۵۲ م به کوشش
هانری کربن تدوین و همراه ترجمه و شرح قدیم فارسی و ترجمه فرانسوی آن در تهران منتشر شد. وی سپس در ۱۹۵۴ م در نوشته دیگری با عنوان «ابن سینا و تمثیل عرفانی، مطالعه‌ای درباره سلسله تمثیل‌های ابن سینا» به تحلیل و پژوهش درباره رسائل عرفانی ابن سینا پرداخت. آ. م. گواشون نیز در ۱۹۵۹ م، ترجمه فرانسوی و شرح و پژوهشی درباره رساله حی
بن یقظان را در پاریس منتشر ساخت.
رسالة فی معرفة النفس الناطقة و احوالها، قاهره، ۱۹۳۴ م، ترجمه لاتینی آن به وسیله آندرئاس آلپاگوس در ۱۵۴۶ م در ونیز منتشر شد. متن و ترجمه آلمانی آن را اس. لانداور با عنوان «روان‌شناسی ابن سینا» در «مجله انجمن خاوری آلمان» شماره ۲۹، در ۱۸۷۶ م منتشر ساخت. ترجمه انگلیسی آن نیز با عنوان «مختصری درباره روان» در سال ۱۹۰۶ م به وسیله‌ای. آ. واندیک در ورونا، انتشار یافت.
القانون فی الطب، کتاب مشهور ابن سینا در پزشکی، متن عربی آن نخستین‌بار در ۱۵۹۳ م در رم و سپس در
۱۲۹۰ ق در قاهره، در
۱۲۹۴ ق در بولاق و در سال‌های ۱۳۰۷- ۱۳۰۸ و
۱۳۲۴ ق در لکنهو چاپ و منتشر شد. ترجمه لاتینی آن به وسیله گراردوس کرمونایی در سده ۱۲ م انجام گرفت. و چندین‌بار در ایتالیا (میلان، ۱۴۷۳ م، پادوآ، ۱۴۷۶ م، و نیز ۱۴۸۲ م، ۱۵۹۱ م و ۱۷۰۸ م) به چاپ رسید.
النکت و الفوائد رساله ناشناخته ابن سینا که دست نوشته‌ای از آن در کتابخانه فیض‌الله استانبول، به شماره ۱۲۱۷ یافت می‌شود، مختصری از «منطق»، «طبیعیات» و «الهیات» را در بر دارد و مطالب آن یادآور مطالب النجاة و الاشارات است. با وجود اختصار، این رساله ارزش بسیار دارد. فن پنجم از کتاب دوم «طبیعیات» این نوشته را ویلهلم کوچ در «یادنامه ابن سینا»
تدوین و منتشر کرده و نوید داده است که بخش‌های «الهیات»، «منطق» و بقیه «طبیعیات» نیز از سوی پ. ورنست تدوین و منتشر خواهد شد.
تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات، قاهره، ۱۳۲۶ ق/ ۱۹۰۸ م که این نوشته‌ها را در بر دارد: «رسالة فی الحدود»، «رسالة فی
اقسام العلوم العقلیة»، «رسالة فی اثبات النبوات»، «رسالة النیروزیة»، «فی الطبیعیات من عیون الحکمة»، «فی الاجرام العلویة»، «فی القوی الانسانیة و ادراکاتها»، «فی العهد» و «فی علم الاخلاق».
۱.
منطق المشرقیین، نخستین‌بار در ۱۹۱۰ م در قاهره و سپس در ۱۹۸۲ م در
بیروت چاپ و منتشر شده است.
۲.
رسالة اضحویة فی امر المعاد، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۵۴ م.
۳.
عیون الحکمة، به کوشش عبد الرحمن بدوی، قاهره، ۱۹۵۴ م، کویت، ۱۹۷۸ م.
۴. فی معانی کتاب ریطوریقا، به کوشش م. س. سلیم، قاهره، ۱۹۵۰ م.
۵.
رسالة فی الاکسیر، به کوشش احمد آتش، استانبول، ۱۹۵۳ م.
۶.
التعلیقات، به کوشش عبد الرحمن بدوی، قاهره، ۱۹۷۲ م.
۷.
المبدا و المعاد، به کوشش
عبدالله نورانی، تهران، ۱۳۶۳ ش.
ابن سینا چند نوشته به فارسی دارد که مهم‌ترین آنها
دانشنامه علائی است. وی آن را برای علاء‌الدوله کاکویه و به درخواست او نوشته و به وی تقدیم کرده است که نخستین کتاب فلسفی نوشته شده به
زبان فارسی است. در کتاب نزهت‌نامه
علائی نکته توجه انگیزی آمده است که می‌گوید: «شنودم که
خداوند ماضی علاء الدوله قدس‌الله‌روحه... خواجه رئیس ابوعلی سینا را گفت: اگر علوم اوائل به عبارت پارسی بودی، می‌توانستمی دانستن، بدین‌سبب به حکم فرمان دانشنامه
علائی بساخت، و چون بپرداخت و عرضه کرد، از آن هیچ نتوانست دریافتن.»
متن بخش «منطق» و «الهیات» دانشنامه نخستین‌بار به کوشش احمد خراسانی در ۱۳۱۵ ش در تهران منتشر شد. سپس به مناسبت هزاره تولد ابن سینا بخش «الهیات» آن به کوشش
محمد معین در ۱۳۳۱ ش و بخش «طبیعیات» آن به کوشش سید محمد مشکوة در همان سال در تهران انتشار یافت.
ترجمه فرانسوی بخش‌های «طبیعیات» و «ریاضیات» به وسیله محمد آشنا و هانری ماسه در دو جلد در سال‌های ۱۹۵۵ و ۱۹۵۶ م در پاریس منتشر شد. بخش «الهیات» آن را پرویز مروج با شرح و حواشی به انگلیسی ترجمه کرده و در ۱۹۷۳ م در نیویورک منتشر کرده است. افزون بر اینها، رساله «رگ‌شناسی» از ابن سینا نیز به کوشش سید محمد مشکوه در ۱۳۳۰ ش و بخش «ریاضیات» دانشنامه به وسیله
مجتبی مینوی در ۱۳۳۱ ش در تهران منتشر شده است. همچنین رساله فارسی
کنوز المعزمین و رساله جرثقیل از ابن سینا هر دو به کوشش
جلال‌الدین همایی در ۱۳۳۱ ش در تهران انتشار یافته است.
(۱) ابن‌سینا، «التعلیقات
علی حواشی کتاب النفس لارسطاطالیس»، «رسائل خاصه»، «شرح اثولوجیا»، «المباحثات»، ارسطو عندالعرب، به کوشش عبدالرحمان بدوی، کویت، ۱۹۷۸م.
(۲) شهمردان
بن ابی الخیر، نزهت نامه
علائی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۳) ویلیام گلمن، «زندگانی ابن‌سینا».
•
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌سینا»، ج۸، ص۷۹.
